عزت نفس به معنای احساس ارزشمندی است. عزت نفس یعنی باوری که هر فرد از خود دارد. به نوعی دیگر، یعنی کودک خودش را با تمام ویژگی هایی که دارد دوست داشته باشد و در نظر خودش فردی ارزشمند باشد.
عزت نفس سلاح کودک در برابر چالش های دنیاست و کودکانی که احساس خوبی در مورد خود دارند، راحت تر با مشکلات مقابله می کنند.
تحقیقات حاکی از آن است که بسیاری از رفتارهای آسیب زای کودکان مانند بزهکاری، مصرف سیگار، افت تحصیلی، پرخاشگری ناشی از ضعف عزت نفس در کودکان است.
چگونگی شکل گیری عزت نفس در کودکان
عزت نفس تقریبا از یک سالگی شروع می کند به شکل گیری. یعنی دقیقا از زمانی که کودک به عنوان یک موجود دوپا شروع می کند به ایستادن و راه رفتن و می تواند کم کم روی محیط اثر بگذارد، زمینه های عزت نفس شکل می گیرد.
از لحاظ علمی ثابت شده است نوزاد هم ناخودآگاه دارد. کودک یک ساله ی من بلند می شود و شروع به راه رفتن می کند و بعد روی زمین می افتد، پدر و مادر می گویند ای بی عرضه باز دوباره زمین افتادی?
در صورتی که آن ها از راه رفتن کودکشان خوشحال هستند ولی همان کلمه ی ساده روی عزت نفس کودک اثر می گذارد.
وقتی کودک شروع می کند روی محیط اثر بگذارد، بکن نکن های والدین هم شروع می شود. والدین کنترل گر مدام جلوی کودک را می گیرند و دستش را می گیرند که نیفتد.
نمی گوییم حمایت نکنند، مراقبت نکنند و کنترل نکنند. منظورمان کنترل بیش از حد است که اجازه رشد را به کودک نمی دهد.
وقتی کودک شروع می کند به راه رفتن و از پله ها بالا رفتن مدام بهش تذکر می دهیم مواظب باش نیفتی، دست منو بگیر. دائما یه کاری می کنند که کودک عقب می کشد و همه ی این ها روی عزت نفس صحیح اثر می گذارد.
ولی معمولا در سن ۶ سالگی که سن همانند سازی است و بچه ها هویت جنسی خودشان را به عنوان دختر و پسر می شناسند و مفهوم پدر و مادر را دقیق تر درک می کنند این عزت نفس درونی می شود.
نشانه های عزت نفس پایین در کودکان
کودکانی که عزت نفس پایینی دارند معمولا نقاشی های ریز می کشند. در نقاشی از رنگ های شاد استفاده نمی کنند. معمولا خودشان را آخر از همه خیلی ریز می کشند یا اصلا نمی کشند. در نقاشی برای خودشان ارزش قائل نیستند و خودشان را حذف می کنند.
کودکانی که از فعالیت ها کناره گیری می کنند. در مدرسه دست بلند نمی کنند. داوطلب نمی شوند، خیلی نمی توانند دوست پیدا کنند.
کودکانی که اضطراب اجتماعی دارند و معمولا در مواجهه با محیط های جدید دست و پایشان را گم می کنند و کم حرف می زنند.
کودکانی که ترس از شکست دارند. خیلی زود کناره گیری می کنند. اگر یه بازی را نتوانند خوب انجام دهند اجتناب می کنند و می گویند من اصلا این بازی را دوست ندارم. یا می زنند زیر گریه و بازی نمی کنند.
کودکان پرخاشگر هم عزت نفس بالایی ندارند و حتی مهارت هم ندارند. خیلی وقت ها وقتی کودکان از سمت همسالان خود طرد می شوند و نمی توانند تایید همسالان خود را بگیرند شروع به پرخاشگری می کنند. که علت این مسئله این است که من دوست داشتنی نیستم و بی ارزش هستم.
نقش والدین در عزت نفس کودکان
کودک ابتدا که به دنیا می آید یک لوح سفید نانوشته است. درست است کودک یک ژنتیک و خلق و خویی دارد اما ما به عنوان والدین با رفتارهایی که با کودک می کنیم انگار داریم روی آن لوح نقاشی می کنیم.
معمولا عزت نفس اولیه از رفتاهای اولیه والدین شکل می گیرد و بچه ها در چند زمینه این مسئله برایشان مهم است.
۱- رفتار والدین به چه صورت است؟ ۲- تاثیر همسالان به چه صورت است؟ ۳- تجارب زندگی کودک به چه صورت است و در اجتماع چه بازخوردهایی را به عنوان کودک می گیرد.
چند مدل والدین هستند که عزت نفس کودکان را پایین می آورند:
۱- حمایت و تشویق بی اندازه می تواند روی عزت نفس بچه ها تاثیر بگذارد. والدینی که دائما از بچه ها حمایت می کنند و مراقب هستند کارها را کامل و خوب انجام بدهند و هیچ اشتباهی انجام ندهند جلوی رشد کودک را می گیرند.
۲- والدینی که کمال گرا هستند. یعنی کودک هر چقدر هم تلاش می کند تایید لازم را از پدر و مادر نمی گیرد و از نظر پدر و مادر هم دوست داشتنی نیست و کودک هر چه قدر هم تلاش می کند کافی نیست.
۳- والدینی که بیش از اندازه سرزنش می کنند و والدین مقایسه گری هستند. هر کودکی استعدادها و توانایی های خاص خودش را دارد. وقتی من به عنوان والد دائما سرزنش و انتقاد می کنم و دائما روی نقاط منفی کودکم زوم می کنم قطعا به عزت نفس کودکم ضربه می زنم.
۴- والدینی که از تنبیه های بدنی و الفاظ بد استفاده می کنند و کودک را با تمسخر صدا می کنند. خیلی وقت ها فکر می کنند دارن شوخی می کنند ولی کودکان توجه انتخابی دارند. یعنی شاید مامان ده بار به کودکش خوبی کرده ولی کودک ندیده است ولی دو باری که با نام بد کودک را صدا زده است و یا پشت دستش زده است آن را دیده است.
۵- محیط، مدرسه و سیستم آموزشی. وقتی بچه ها املا می نویسند و معلم با رنگ قرمز دور غلط ها خط می کشد باعث می شود عزت نفس کودک پایین بیاید. کمتر پیش می آید ما توجه کنیم به اینکه بچه چه کارهایی را درست انجام می دهد. نه اینکه تشویق در مدرسه نباشد ولی محوریت ارزیابی ما در مدرسه و حتی خانواده عملکرد و خروجی کار است و ما هیچ وقت لذت مسیر و تلاش کودک را نمی بینیم.
راهکارهای افزایش عزت نفس
پذیرش بدون قید و شرط کودک و دوست داشتن کودک و رفتار همدلانه
ما به عنوان والدین باید به کودکمان این حس را بدهیم که من تو را با تمام خوبی ها و بدی ها همین طور که هستی دوست دارم.
وقتی کودک اشتباه می کند سرزنش می شود و وقتی خطا می کند مقایسه می شود. به جای اینکه من روی خطاهای کودک زوم کنم بهتر است نقاط قوت و مثبت کودک را ببینم ولی کافی ببینم نه کم ببینم و نه زیاد ببینم.
چون زیاد دیدن هم موجب زیاده خواهی کودک می شود. به اندازه دیدن مهم است.
دادن استقلال و حق انتخاب به کودکان
خیلی وقت ها والدین فکر می کنند اگر من به کودکم استقلال و حق انتخاب بدهم کنترل اوضاع از دست من خارج می شود. و کودک من به واسطه سن کمش نمی تواند حق انتخاب داشته باشد چون قدرت تصمیم گیری ندارد.
اما ما از ۲ سالگی می توانیم به بچه ها حق انتخاب بدهیم. قرار نیست یک انتخاب عجیب و غریبی بدهیم ولی می توانیم بگوییم چه غذایی دوست داری؟ چند قاشق دوست داری غذا بخوری؟
بین چند تا لباس مناسب کدام را دوست داری بپوشی؟ و یا حتی اگر هر جمعه تفریح خانوادگی داریم انتخاب یک هفته در ماه را بر عهده ی کودکمان بگذاریم.
در زمان مناسب تحسین و توجه مثبت داشته باشید
سعی کنید این تحسین و توجه اغراق آمیز و یا تصنعی نباشد. مثلا هنگامی که در اتاق در حال نقاشی کشیدن هست نزد او رفته و با لبخند بگویید به به چه نقاشی زیبایی کشیدی. می بینم خورشید هم کشیدی.
در ضمن در هنگام تحسین و توجه مثبت حواستان باشد راهکار خود را تحمیل نکنید. مثلا پس از تحسین نقاشی نگویید چقدر زیبا کشیدی اما بهتر است خورشیدت را اینطوری بکشی. این کار به کودک شما القا می کند که فرد توانمندی نیست و همچنین خلاقیت در او کاهش می یابد.
در جنگ با کودکمان قرار نگیریم و از قدرت پدر بودن و مادر بودن استفاده نکنیم و با کودکمان دوست باشیم.
کلام آخر
عزت نفس فرآیند رشدی مداوم است. و هر روز به تدریج پرورش می یابد. شما با گفتار و رفتار خود عزت نفس کودکان را شکل می دهید. و بهترین مکان برای شکل گیری عزت نفس سالم محیط خانه است.حد بهینه عزت نفس متضمن تاب آوری است .
رشد و پرورش عزت نفس زمان بر است و بهترین زمان هنگامی است که اعضای خانواده در کنار یکدیگرند و روابط عاطفی میان آن ها برقرار است.
بنابراین نکات مهم زیر را در نظر بگیرید و آن ها را تمرین کنید و در ارتباط با فرزندتان به کار ببرید:
ابتدا به خودتان احترام بگذارید به این ترتیب می توانید برای فرزندتان نیز احترام قائل باشید.
هر روز زمانی را برای خواندن کتاب مشخص کنید و کتاب های متناسب با سن او تهیه کنید.
با فرزندتان بازی کنید.
مهارت هایی را که برای برقراری ارتباط یا دوستی لازم است به او آموزش دهید و تقویت کنید.
حس شوخ طبعی را در فرزندتان پرورش دهید.