انواع اشتباهات پرتکرار املایی که یک دانش‌آموز با بهرهٔ هوشی طبیعی مرتکب می‌شود، ممکن است ناشی از اختلالات یادگیری در زمینهٔ مهارت‌های دیکته باشد که به آن اختلالات دیکته‌نویسی می‌گویند.
اختلال یادگیری یعنی رشد ناکافی مهارت‌های خاصِ تحصیلی که به علت بیماری جسمی یا عصبی نباشد.
کودکان دارای انواع اختلال‌های یادگیری، اغلب دارای هوش خوب و یا متوسط هستند اما در در دریافت اطلاعات، تجزیه و تحلیل و پردازش آن مشکل دارند.
علیرغم اینکه در سایر حوزه‌هایی غیر از مسائل درسی خوب عمل میکنند ولی در مورد درس و مدرسه عملکرد ضعیفی داشته و در یک یا چند درس مشکل اساسی دارند.
اگرچه این کودکان از اندام و حواسی سالم و نرمال برخوردارند اما به تدریج، در یادگیری مفاهیم و آموزش‌های ضروری دچار مشکل می‌شوند.
در طول سال تحصیلی نیاز به فعالیت بیشتری نسبت به سایر همسالان خود دارند و معمولاً علیرغم تلاش‌های خیلی زیاد، نمی‌توانند خود را به سطح مطلوبی از یادگیری برسانند. کودکانی که اختلال نوشتن دارند در هجی کردن صحیح کلمات و دیکتۀ آن و در استفاده از دستور زبان ضعف دارند.
اختلال دیکته نویسی یا املا نویسی یکی از اختلالات یادگیری است که از همان ابتدای ورود کودک به مدرسه خود را نشان خواهد داد.
این اختلال در صورتی که شدید باشد به درمان نیاز پیدا خواهد کرد، در غیر این‌صورت با آموزش‌های بیشتر خود به خود بهبود پیدا می‌کند.
در این نوشته به بررسی اختلال دیکته نویسی و راهکارهای درمانی آن در مدرسه و منزل خواهیم پرداخت.
اختلال دیکته نویسی چیست؟
اختلال دیکته نویسی یا Spelling Disorder عبارت است از ناتوانی در نوشتن صحیح، یادگیری و به خاطر سپردن الگوهای املایی و کلمات. به عبارتی ساده‌تر افرادی که با اختلال دیکته نویسی دست و پنجه نرم میکنند، در نوشته‌های خود بیشتر از افراد همسن‌شان دارای غلط املایی هستند. این اختلال متمایز از اشتباهات رایج کودکان کلاس اول، دوم و سوم ابتدایی است.
نوشتن مستلزم به کارگیری مهارت‌های گوناگونی است. مهارت‌های مکانیکی نوشتن مانند دست‌خط، هجی کردن و نقطه گذاری از مهم‌ترین مهارت‌های مورد نیاز هستند. همچنین مهارت‌های زبانی مانند درک معنای کلمه‌ها و دستور زبان نیز مورد نیاز هستند. مهارت‌های تفکر مانند سازماندهی و برقراری ارتباط میان مطالب هم مهارت‌هایی هستند که دو بخش قبلی را تکمیل خواهند کرد. از این منظر می‌توان ادعا کرد که اختلالات دیکته نویسی بسیار متنوع هستند.
اختلالات دیکته نویسی در دوره ابتدایی
ابتدایی دوره‌ای است که کودک در حال یادگیری است و در سال‌های اول آموزش وجود غلط املایی در نوشته‌های آنها شایع‌تر از سایر افراد است. در نظر داشته باشید که هر اشتباهی را نباید به اختلال دیکته نویسی مرتبط دانست برای نمونه ممکن است آموزش‌های ارائه شده به فرد مناسب و کافی نباشد.
در نتیجه برای این که بتوانیم اختلالات دیکته نویسی را در دوره ابتدایی به عنوان یک تشخیص به کار ببریم باید به چند نکته توجه داشته باشیم:
نکته اول: فرد باید به اندازه کافی و درست آموزش دیده باشد. برای نمونه نمی‌توان از بچه کلاس اول که با تمامی حروف آشنا نشده است، انتظار داشت که همه آنها را درست بنویسد.
نکته دوم: فرد را باید با متناسب با همسن و سالان خود سنجید. برای نمونه اگر به طور میانگین کودکان کلاس سوم از هر 20 کلمه یکی را اشتباهی می‌نویسند، کودکی که از هر 20 کلمه، 2 کلمه را اشتباه می‌نویسد، اختلال دیکته نویسی ندارد.
نکته سوم: سرعت یادگیری مفاهیم جدید در افراد متفاوت است. در برخی از موارد ممکن است اختلالات دیکته نویسی ناشی از عدم یادگیری باشد. مخصوصا در ایران که به دلیل وجود زبان‌های مختلف، امکان تطابق افراد مختلف با زبان فارسی کمی متفاوت از همدیگر است.
املا چگونه ارزیابی می‌شود؟
به طور کلی چندین آزمون املایی میزان شده وجود دارد. این آزمون‌ها از حیث روش‌های ارزیابی املا متفاوت هستند. بعضی از آزمون‌ها کلماتی را به کودک عرضه میکنند که بخشی از واژگان تصویری‌اش است و بعضی کلمات متنوعی را عرضه میکنند. معمولاً آزمون‌ها هجی کردن املا را در بر می‌گیرند. همچنین بعضی آزمون‌ها ممکن است تشخیص املای صحیح یا غلط یک کلمه باشند.
روان شناس، آزمون یا آزمون‌هایی را انتخاب خواهد کرد تا اطلاعاتی در مورد سطح املای کودک و همچنین نوع مشکلاتش فراهم آورد. برای مثال، آزمونی انتخاب می‌کند که نشان می‌دهد کودک مشکلاتی در هجی کردن املا دارد. ولی در تشخیص کلماتی که املای غلط دارند مشکلی ندارند و در نتیجه مشکل او ممکن است ناشی از مشکلات ویژه در حفظ کلمه باشد. همچنین روانشناس سعی خواهد کرد بین غلط‌های املایی مختلف نظیر غلط‌های آوایی، دیداری، و زنجیره‌ای، که در زیر توصیف می‌شود، تمیز ایجاد کند.
روان شناس ممکن است آزمون‌های دیگری را نیز به منظور تشخیص نوع مشکلات املایی کودک انجام دهد. برای مثال اگر املای کودک غلط‌های آوایی، زیادی دارد، ممکن است مهارت‌های تمیز شنوایی کودک را آزمون کند تا مشخص کند آیا او می‌تواند بین اصوات مختلفی که می‌شنود تمیز قائل شود یا نه.
شنوایی کلیه کودکان با مشکل خواندن ویژه باید ارزیابی شود، زیرا بعضی از مشکلات املایی ممکن است مربوط به اختلال شنوایی باشد.
همانطور که ملاحظه می شود انواع مشکلات در این نمونه املا وجود دارد. از ناقص نوشتن کلمه تا جا انداختن یک حرف و اضافه نوشتن یک حرف. ممکن است کودک تعداد نقاط را رعایت نکند و یا موارد دیگر.
انواع اختلال دیکته نویسی
اختلال دیکته نویسی خود بخشی از اختلال یادگیری است که باعث می‌شود فرد در نوشتن کلمات دچار اشکال شود. حتی می‌توان آن را ذیل اختلالات نوشتن دسته بندی کرد.
از طرفی دیگر خود این اختلال هم دارای انواعی است که بررسی آنها به درک بهتر مشکلات این کودکان کمک خواهد کرد:
1- اختلال وارونه نویسی و قرینه نویسی
یکی از اختلالات دیکته نویسی که از اهمیت بالایی برخوردار است، اختلال قرینه نویسی و وارونه نویسی می‌باشد. این اختلال کمترین شیوع را در بین این دسته از اختلالات دارد. این مشکل به شیوه‌ای خواهد بود که فرد نمی‌تواند جهت درست نوشتن را تشخیص دهد در نتیجه ممکن است کلمات را برعکس یا وارونه بنویسد.
در اختلال وارونه نویسی فرد معمولا در نوشتن حروف مشکل دارد و حروف و اعداد را برعکس می‌نویسد. برای مثال ممکن است به جای ۷ بنویسد ۸ و یا برعکس. در این حالت فرد جهت کلی نوشتار را به درستی انتخاب می‌کند، اما برای نوشتن حروف به این مشکل بر می‌خورد.
کسی که وارونه نویسی دارد یا نمی‌تواند جهت درست را تشخیص دهد یا فکر می‌کند که هر حرف را از هر طرفی بنویسد، باز هم درست است. فرض کنید یک لیوان را برعکس کنید در این حالت باز هم لیوان است. این افراد در مورد حروف هم چنین دیدگاهی دارند و تصور میکنند با تغییر جهت در نوشته تغییری ایجاد نمی‌شود.
در نظر داشته باشید که در برخی موارد هم ممکن است فرد توانایی تمایز بین دو حرف را نداشته باشد. برای نمونه امکان تمایز بین حروف p و q یا b و d برای کودکان کمی سخت است. بنابراین نمی‌توان هر وارونه نویسی را اختلال دانست. وارونه نویسی در کودکان تا سن 7 سالگی و ابتدای مدرسه کاملا طبیعی است. اما اگر این مشکل ادامه دار و تعداد آن زیاد باشد، لازم است اقدامات درمانی برای رفع آن شروع شود.
لئوناردو داوینچی، هنرمند بزرگ ایتالیایی، هم با این مشکل روبرو بوده است.
2- جابجایی حروف
در برخی از موارد فرد ممکن است حروف را پس و پیش کند. به صورتی که کلمه معنای خود را از دست بدهد. برای مثال به جای «مدرسه» بنویسد «مردسه». این مشکل ممکن است ناشی از تفکیک شنیداری باشد یا حافظه دیداری فرد دارای اختلال باشد. در موارد نادر هم ممکن است به دلیل عدم درک صحیح از چپ و راست مربوط باشد.
3- جانشین کردن حروف به جای همدیگر
در رسم الخط فارسی برخی آواها را به کمک حروف مختلف می‌توان نوشت. برای مثال «ت» و «ط» یک آوا دارند. در نتیجه فرد ممکن است آنها را به جای هم به کار بگیرد. این مشکل در نوشتار برخی از کلمات هم خود را به شیوه عمومی‌تری نشان داده است. به همین دلیل است که «باتری» و «باطری» هر دو درست هستند. در قدیم هم «تهران» را «طهران» می‌نوشتند.
از طرفی دیگر در فارسی حروف زیادی وجود دارند که از نظر ظاهری مشابه هم هستند و تفکیک آنها برای کودکان کمی سخت است. برای نمونه حروف «ج»، «ح»، «خ» و «چ» همگی شبیه هم هستند و تنها تفاوت آنها در تعداد نقطه‌ها است. بنابراین بروز عدم تفکیک این حروف در املای کودکان ابتدایی دور از انتظار نمی‌باشد.
4- جا انداختن بخشی از حروف یا کلمات
توجه به حروف و کلمات به حافظه دیداری مناسبی نیاز دارد. همچنین حافظه شنیداری فرد باید قوی باشد تا بتواند بین شنیدن و نوشتن یک کلمه ارتباط برقرار کند. ضعف در اجزای گفته شده ممکن است باعث شود فرد در نوشتن جمله، بخشی از یک کلمه یا کل آن کلمه را ننویسد. برای نمونه ممکن است فرد کلمه «مادر» را «مار» بنویسد.
5- اختلال در املای نشانه‌ها
در نوشتار فارسی برخی از کلمات حاوی حروف و صداهایی هستند که بیان خواهند شد اما نوشته نمی‌شوند. برای نمونه در کلمه «مادَر» حرف «ـَ» تلفظ می‌شود اما نوشته نمی‌شود. یا در کلمه «بنَا» علامت تشدید به سختی قابل تشخیص خواهد بود.
از طرفی دیگر برخی از کلمات مانند «خواب» دارای حروفی هستند که تلفظ نمی‌شوند. در این موارد فرد ممکن است در تشخیص و جایگذاری حروف دچار مشکل شود.
دلایل اختلال دیکته نویسی
عوامل زیادی باید دست به دست هم بدهند تا فرد بتواند یک کلمه یا جمله را بنویسد. در صورتی که هر کدام از این اجزا دچار آسیب شوند، اختلالات دیکته نویسی خود را نشان خواهند داد. این دلایل را به طور اختصار می‌توان در گزینه‌های زیر خلاصه کرد:
1- مشکلات حرکتی
یکی از اختلالات نوشتن که شاید بتوان آن را به اختلالات دیکته نویسی هم مرتبط دانست، عدم رشد مهارت‌های حرکتی کودکان است. برای داشتن یک خط خوانا لازم است که فرد بتواند تنه و شانه خود را ثابت نگه‌دارد. همچنین باید بتواند مداد را در دست بگیرد و با آن حرکات ریزی را انجام دهد. در صورتی که فرد این توانایی‌ها را نداشته باشد،خوانایی دست خط او کاهش پیدا می‌کند. در نهایت کلمات فرد به گونه‌ای نوشته خواهند شد که کل نوشته یا بخشی از نوشته قابل خواندن نمی‌باشد. نوشته 4 اسباب بازی مفید برای تقویت حرکات ظریف انگشتان به رفع این مشکل کمک خواهد کرد.
2- مشکلات آموزشی
در صورتی که آموزش‌ها مناسب به فرد ارائه نشود، بروز اختلال املا بسیار شایع خواهد بود. شاید بتوان مشکل در نوشتن هکسره (جایگاه «ه» و «ـِ» در محاوره‌نویسی ) را شایع‌ترین مثال برای این بخش بدانیم که در بسیاری از بزرگسالان هم دیده می‌شود. مانند:
راه حل رفع این مشکل، تغییر روش آموزشی است که در بسیاری از مدارس و منابع به آنها اشاره شده است.
مشکل شایع دیگر ناتوانی افراد در تمایز بین «گذاشتن» و «گزاشتن» است که توضیح مفصل آنها از حوصله این نوشته خارج است.
3 مشکلات حافظه
نوشتن بخش‌های مختلفی از حافظه از جمله حافظه دیداری، شنیداری و همچنین حافظه حرکتی ما را درگیر خواهد کرد. به این معنی که با شنیدن کلمه آن را دوباره در ذهن خود به یاد بیاوریم و نحوه نوشتن کلمه را در ذهن خود مرور کرده و سپس به کاغذ منتقل کنیم. همچنین باید بتوانیم به کمک حافظه توالی دیداری، ترتیب نوشتن حروف را فراخوانی کنیم. بر این اساس اختلال در هر کدام از اجزای حافظه می‌تواند به اختلالات دیکته نویسی دامن بزند.
4- حساسیت شنیداری
علاوه بر حافظه شنیداری نیاز است که افراد از حساسیت شنیداری مناسبی برخوردار باشند تا بتوانند حروف و کلمات مختلف را به شیوه‌ای دقیق تشخیص دهند. برای نمونه فردی که «نانوا» به شکل «نانبا» می‌نویسد یا کسی که «میدان» را «میان» می‌نویسد، در تشخیص حروف دچار اشکال شده است. سنجش میزان شنوایی به درک و شناخت این اختلال کمک خواهد کرد. همچنین چند تمرین کاردرمانی برای تقویت درک بینایی و شنوایی مانند موارد زیر وجود دارد که به کاهش این اختلالات کمک خواهد کرد:
برای ادراک بینایی می‌توانید در اتاق تاریک از لیزر و تمرین‌هایی نظیر دنبال کردن نور با سر و چشم و ...... و همچنین تمرینهای تمیز دیداری مانند شناخت تفاوت‌ها و ...... بهره ببرید.
برای ادراک شنیداری چشمان کودک را بسته و صداهایی برای وی پخش کنید و از وی بخواهید صداهای مشابه را دو تا دو تا تشخیص دهد.
برای ادراک بویایی بوهای متضاد مانند بوی گل و آبلیمو را با چشمان بسته از کودک بخواهید تشخیص دهد.
نوع و نحوه انجام تمرینات بسته به شرایط کودک به شدت متغیر است.
5- کم توجهی
برخی از کودکان از کمبود توجه و تمرکز رنج می‌برند. این مشکل ممکن است ناشی از بیماری مانند بیش فعالی باشد یا صرفا به عنوان یک مشکل وجود داشته باشد. کم توجهی در دو قالب کم دقتی و تمیز دیداری خود را نشان می‌دهد. در حالت اول فرد کلمه «خانه» را «حانه» یا «جانه» می‌نویسد. اما در حالت دوم فرد بین کلمه «ورزش» و «وزرش» نمی‌تواند تفاوت قائل شود.
توجه: در بسیاری از موارد ممکن است دلایل اختلالات دیکته نویسی ناشی از بیماری دیگری باشد. برای نمونه در کودکان اوتیسم وجود اختلال یادگیری بسیار محتمل خواهد بود.
نمونه‌هایی از اشتباهات دانش آموزان مبتلا به اختلال دیکته نویسی
| ردیف |
غلط |
درست |
نوع مشکل |
|
1
|
منزور |
منظور |
حافظه دیداری |
| هیله |
حیله |
حافظه دیداری |
| مقازه |
مغازه |
حافظه دیداری |
| اسحاب |
اصحاب |
حافظه دیداری |
|
2
|
مسباک |
مسواک |
حساسیت شنیداری |
| نانبا |
نانوا |
حساسیت شنیداری |
| جاکت |
ژاکت |
حساسیت شنیداری |
| رفتن |
رفتند |
حساسیت شنیداری |
|
۳
|
دیده گان |
دیدگان |
آموزشی |
| شوده است |
شده است |
آموزشی |
| خاهر |
خواهر |
آموزشی |
| خیش |
خویش |
آموزشی |
|
4
|
جانه |
خانه |
دقت |
| گودک |
کودک |
دقت |
| گردم |
کردم |
دقت |
| رسبد |
رسید |
دقت |
|
5
|
مارد |
مادر |
حافظه توالی دیداری |
| آدر |
آرد |
حافظه توالی دیداری |
| برارد |
برادر |
حافظه توالی دیداری |
| زور |
روز |
حافظه توالی دیداری |
|
6
|
روز |
زود |
تمیز دیداری |
| دوس |
دوش |
تمیز دیداری |
| بیبند |
ببیند |
تمیز دیداری |
| وزرش |
ورزش |
تمیز دیداری |
درمان اختلالات دیکته نویسی
اختلالات دیکته نویسی در برخی از موارد با افزایش سن و بهبود آموزش‌ها به فرد از بین خواهند رفت. اما در صورتی که روند پیشرفت تحصیلی کودک را مختل کند، به درمان نیاز خواهد داشت. مراجعه به کلینیک‌های ویژه اختلال یادگیری ساده‌ترین روش برای ارزیابی و درمان این اختلال است. یک کلینیک ویژه از متخصصان رشته‌های زیر برای درمان اختلال دیکته نویسی استفاده خواهد کرد:
1- روانشناس
روانشناسان به بررسی علایم و دلایل اختلال دیکته نویسی خواهد پرداخت. در مواردی که اختلال ناشی از کمبود توجه و تمرکز است، به کمک روش‌ها و دستگاه‌های مخصوص مانند نوروفیدبک به افراد کمک خواهند کرد تا مشکلات خود را رفع نمایند. روانشناسان اصولی روی تغییر روش‌ها و روندهای آموزشی تمرکز دارند و تلاش میکنند تا متناسب با هر فرد روش درمانی مناسبی را به کار بگیرند.
2- گفتاردرمانی
در بحث درمان اختلالات دیکته نویسی نمی‌توان نقش گفتاردرمانگران را نادیده گرفت. گفتاردرمانی با تکیه بر دانش خود در زمینه توسعه مهارت‌های گفتاری، توانایی کافی برای شناخت دلایل اختلال دیکته نویسی را دارند. این متخصصین می‌توانند در زمینه تقویت حساسیت شنیداری، توجه و تمرکز و همچنین آموزش کلمات و جملات جدید به کودکان فعالیت کنند.
3- کاردرمانی
کاردرمانی هم به عنوان یک رشته تخصصی و کل نگر سعی می‌کند. اختلالات دیکته نویسی را رفع کند. کاردرمانگران ذهنی با آموزش مفاهیم ادراک فضایی می‌توانند نقش اساسی در درمان اختلال اختلالات املا داشته باشند. همچنین با افزایش توجه و تمرکز، بهبود حافظه و افزایش تن آگاهی افراد به رشد مهارت‌های درکی آنها کمک خواهند کرد.
9 راهکار موثر برای کمک به مشکلات دیکته نویسی
برای کودکانی که با روش‌های عادی مطالب را یاد نگرفته‌اند، برنامه‌های ویژه و تاکیدات مخصوصی لازم است. یکی از راه‌های اصلی برای درمان اختلالات املا تشخیص عوامل موثری است که در پیشرفت هجی کردن کودک مداخله میکنند. مثلا کودکی که مشکل فصل بندی دارد و همچنین در تمیز شنیداری با مشکل مواجه است، مسلما مشکلاتی در یادگیری نیز خواهد داشت.migna.ir مگر آن که آموزش با نقاط قوت و ضعف آن کودک منطبق شده باشد. به همین جهت می‌توانید از روش‌های زیر کمک بگیرید:
1- آموزش انفرادی
کودکی که در کلاس در هجی کردن با شکست مواجه می‌شود به یک برنامه انفرادی نیاز دارد. بعد از آن که کودک به پیشرفت‌هایی دست یافت و اعتماد به نفس او افزایش یافت، می‌توان او را با کودک دیگر یا در یک گروه کوچک آموزش داد. آموزش انفرادی از این جهت که به فرد توجه کافی دارد و برای وی توسعه پیدا می‌کند، معمولا نتایج خوبی به دنبال خواهد داشت.
2- هشیاری هجی کردن را رشد دهید
به کودک از طریق تمرین کردن دروس و بازبینی نوشته‌های خویش آموزش دهید. این امر بسیار اهمیت دارد یک برنامه ترمیمی برای هجی کردن، باید آگاهی در صحت هجی کلمات و عادت خود- نظارتی را در هجی کردن، ترتیب دهد.
3- برای نشان دادن موفقیت کودک از دروس ترمیمی کمک بگیرید
اگر کودکان در تکالیف قابل دسترسی خود موفق باشند بیشتر برانگیخته شده، دامنه توجه طولانی‌تری خواهند داشت. در نتیجه مدت زمان بیشتری روی تکلیف باقی می‌مانند. بنابراین بسیار مهم است که دروس به شیوه‌ای برنامه ریزی شوند که در آن کودک موفقیت را تجربه کند. ترجیح داده می‌شود که برای هر پاسخی موفقیت را تجربه کند. در واقع برای موفقیت لازم است از تمرینات و کلمات ساده شروع کرده و به مرور کلمات و جملات پیچیده را وارد بازی کنید.
4- پر آموزی را مهیا کنید
در آموزش هجی کردن لازم است که با تعداد کلمات زیاد فرد را درگیر کنیم. بیشتر از آنکه روی آموزش یک کلمه تمرکز کنیم لازم است روی آموزی محتصر چندین کلمه تمرکز داشته باشیم. چرا که به مرور این کلمات ممکن است فراموش شوند. برای جلوگیری از این وضعیت باید روی تکرار این کلمات در جلسه‌های مختلف وقت بگذاریم.
5- آموزش را با هدف تعمیم‌دهی مهیا کنید
روش‌های ترمیمی و جبرانی باید به کودکانی که ناتوانی‌های شدید هجی کردن دارند، تعمیم دادن را آموزش دهد. بجای شناساندن قواعد، مواد را برای مطالعه به گونه‌ای فراهم کنید که کودک بتواند آن را تعمیم دهد. معلم می‌تواند بعد از تعمیم دهی قواعدی را که کودک کشف کرده است ارائه دهد.
6- از حواس چند گانه برای ارائه دروس هجی کردن استفاده کنید
بر اساس تحقیقات در آموزش هجی کردن، رویکرد چند حسی (حواس چند گانه) بهترین نتایج را به دست آورده است. در این رویکرد کودک می‌بیند، می‌شنود و لمس می‌کند. رویکرد بصری، شنیداری، جنبشی و لامسه فرنالد برای خواندن و هجی کردن، نمونه‌ای از رویکرد چند حسی می‌باشد.
7- کودک را تحسین کنید
در طول درس ترمیمی، تحسین و ترغیب ضروری است. تحسین با تقویت اجتماعی برای اکثریت بچه‌های کافی است. برای برخی از آنها ممکن است تقویت کننده‌های مادی ضروری باشد.
8- از کلماتی که جزو خزانه لغات و کارکردی کودک است، استفاده کنید
بررسی‌ها نشان می‌دهند که کودکان مواردی را که برای آنها معنی‌دار هستند، زودتر فراگرفته و آنها را در حافظه خود نگه می‌دارند. ولی بیشتر گرایش دارند که اجزا کلماتی را که برای آنها ناآشناست فراموش کنند.
9- مهارت‌های تجسمی را در هجی کردن رشد دهید
یکی از مهم‌ترین همبسته‌های توانایی هجی کردن، حافظه بصری است. حافظه بصری توانایی تجسم کردن (دیدن با چشمان ذهن) یا توانایی باز یافتن تصویر توالی حروف در یک کلمه می‌باشد. کودکان مبتلا به ناتوانایی‌های شدید در یادآوری شکل یک کلمه مشکلات بزرگی دارند. به همین دلیل آنها در تولید یک کلمه خطاهای زیادی را مرتکب می‌شوند. به هر حال این کودکان از طریق تمرین می‌توانند حافظه‌شان را برای کلمات بهبود بخشند.
برای رفع ناتوانی‌های شدید هجی کردن از این روش‌ها استفاده کنید
(1) یک کلمه ناشناخته را که باید یاد گرفته شود بر روی تخته یا کاغذ بنویسید و آن را تلفظ کنید.
(2) از کودک بخواهید که به آن کلمه نگاه کند و آن را نام ببرد.
(3) سپس، کودک در حالیکه به کلمه نگاه می‌کند، هر یک از حروف را آن چنان که در کلمه نوشته شده، با انگشتان خود ترسیم کند. در این حالت به کودکان اجازه دهید که هر یک از حروف را (یا با صدای آن حرف و یا با نام آن حرف) بخواند. این امر به کودک کمک می‌کند که به طور دقیق‌تری آن کلمه را تجسم کند.
(4) کلمه را بردارید و یا آن را از دید کودک بپوشانید و از کودک بخواهید که آن را با انگشتان خود در هوا ترسیم کرده و در عین حال آن را بخواند. هدف از ترسیم در هوا آنست که به کودک در تجسم آن کلمه کمک شود.
(5) تا زمانی که کودک متقاعد شود که کلمه مورد نظر را فهمیده و می‌توان آن را به طور صحیح به یاد بیاورد، ترسیم در هوا و خواندن کلمه را ادامه داده و تکرار کنید.
(6) از کودک بخواهید آن کلمه را بخواند سپس نوشته کودک را با نوشته اصلی مقایسه کنید. اگر ضروری است آن را تکرار کنید.
(7) به همین روش کلمه‌ی دیگری به او بیاموزید.
(8) حالا از کودک بخواهید کلمه‌ای در هوا ترسیم کند و آن را از حفظ بنویسید. چنانچه کودک شکست خورد قدم‌های 2 تا 7 را تکرار کنید.
(9) زمانی که کودک یاد گرفت کلمه را از حفظ هجی کند و کلمات دیگری را نیز یاد گرفت، در یک دفترچه پیشرفت آن کلمه را یادداشت کنید.
(10) هر جا امکان دارد از کلمات یاد گرفته شده در جملات و در تکالیف منزل استفاده کنید.
نحوه رفتار صحیح با دانش آموزان دارای اختلال دیکته نویسی
معلمان محترم دوره ابتدایی برای دانش آموزانی که در دیکته نمره کمتر می‌گیرند، برخوردهای متفاوتی که معمولاً منجر به افت تحصیلی، کاهش اعتماد به نفس و ترس کودک از درس املا می‌شود را انتخاب میکنند. مواردی از این برخوردها و عکس العمل‌ها که در کتاب درمان دیکته ی دکتر تبریزی هم به آن اشاره شده است عبارتند از :
1- سرزنش و تحقیر کودک در حضور هم‌کلاسی‌هایش؛
2- نصیحت کردن بیش از حد کودک؛
3- تکالیف زیادی به دانش آموزان؛
4- از روی غلط ها چند بار بنویس؛
5- با غلط‌ها جمله بساز؛
6- و بسیاری روش‌های نادرست دیگر....
برخی معلمان محترم در پایان دیکته، نمره‌هایی به دانش آموزان می‌دهند که کودک از شکل آن نمرات وحشت کرده و کابوسی بر کودک حاکم می‌شود. مثلا نمره صفر یا یک را به دانش آموز می‌دهند. در حالی که از دیکته 100 کلمه‌ای او فقط 20 کلمه را اشتباه نوشته است و 80 کلمه را صحیح نوشته است. پس نمره دانش آموز با توجه به تحلیل فوق 16 می‌شود. یا در پایان دیکته می‌نویسند غیرقابل تصحیح، در حالی که کودک حداقل 20 کلمه را درست نوشته است. و مواردی از این قبیل....
همچنین خانواده‌ها هم در برخورد با این مشکل روش‌های اشتباهی را در پیش می‌گیرند که علاوه بر روش‌های بالا، ممکن است موارد زیر را هم اضافه کنند:
1ـ به سرزنش و انتقاد از معلم می‌پردازند؛
2ـ هر کدام از والدین، والد یا عضو دیگری از خانواده را مقصر می‌شمارند؛
3ـ میزان تکالیف خانه و مدرسه را که به نوعی به درس دیکته مربوط می‌شود افزایش می‌دهند.
حال آیا شما فکر می‌کنید با این عبارت‌ها و کارهای مختلف، مشکل دانش آموز حل می‌شود؟
نصیحت و سرزنش به نتیجه مثبتی نخواهد انجامید اما اگر دانش آموز درس مورد نظر را بارها و بارها بنویسد، البته که با توجه به استعداد خویش، نوشتن صحیح کلمه را خواهد آموخت و امکان اشتباه مجددش کاهش خواهد یافت. اما آیا تمرینهای مکرر باعث یادگیری کودک در واژه های ویژه ای که تمرین کرده است، می شود؟ آیا این یادگیری به سایر درسها و واژه ها نیز انتقال می یابد؟
واقعیت این است که انواع اشتباهاتی که کودک مرتکب می شود از یک نوع و یک سنخ نیستند تا بتوان با اتخاذ یک روش همه آن اشتباهات را از بین برد و به پیشرفت وی اطمینان یافت.
برای دستیابی به یک راه حل ساده و امیدوار کننده، بهتر است ابتدا با اجرای آزمون هوشی، از طبیعی بودن هوش کودک اطمینان حاصل نماییم. اگر کودک در سایر درسها و فعالیت هایش مثل سایر کودکان معمولی باشد، به اجرای آزمون هوش نیاز نداریم. بعد از اطمینان از عادی بودن هوش دانش آموز باید اشتباهات دیکته های متعدد دانش آمود را از روی دفتر دیکته وی یادداشت کنیم و علت یا علل آن اشتباهات را بیابیم.
مدیران و اولیایی که از وجود مراکز آموزشی و توان بخشی اختلالات ویژه یادگیری در شهرستان خود اطلاع دارند، می‌توانند این گونه دانش آموزان را به مرکز معرفی کرده تا مربی متخصص در این زمینه با آزمون‌ها وتست‌هایی که انجام می‌دهد، بتواند مشکل دانش آموز را تشخیص داده و به درمان آن بپردازد.
در مراکز اختلالات یادگیری، مربی متخصص با گرفتن آزمون هوشی وکسلر، مصاحبه‌های بالینی و آزمون‌های تشخیصی دیگر، اختلال دانش آموز را شناسایی می‌کند و سپس راه حل و درمان آن ارائه می‌دهد.
مراحل آموزش نوشتن
آموزش نوشتن خود دارای اصولی است که اگر به صورت صحیح اجرا شود می‌تواند از بسیاری از مشکلات جلوگیری کند:
1- آموزش نوشتن غیر فعال (رونوسی)؛
2- آموزش نوشتن نیمه فعال (املا)؛
3- آموزش نوشتن فعال پایه یک (کلمه سازی)؛
4- آموزش نوشتن فعال پایه دو (جمله سازی)؛
5- آموزش نوشتن فعال خلاق (انشا و داستان نویسی).
با توجه به اینکه مشکل دانش آموزان در مرحله آموزش نوشتن نیمه فعال (املا) است به آموزش املا می‌پردازیم. مهارت املا نویسی به معنی توانایی جانشین کردن صحیح صورت نوشتاری حروف، کلمات و جمله‌ها به جای صورت آوایی آن‌هاست. دانش آموزان بـایـد به این مهارت دست یابند تا بتوانند بین صورت تلفظی کلمه‌ها و حروف سازنـده آنها پیـونـد مناسبی بـرقـرار کنند. بدین ترتیب زمینه لازم برای پیشرفت آنها در درس‌های جمله نویسی، انشا و به طور کلی مهارت نوشتن بهتر فراهم می‌شود.
دانش آموزان هنگام نوشتن املا باید نکاتی را درباره صداهایی که به وسیله معلم در قالب کلمات و جمله‌ها بر زبان جاری می‌شود رعایت نمایند:
الف) کلمات را خوب بشنوند (تشخیص دقیق کلمه + ادراک کلمه)؛
ب) کلمات را خوب تشخیص دهند (یادآوری و مجسم ساختن تصویر + بازشناسی کلمه صحیح در ذهن)؛
ج) کلمات را درست بنویسند (نوشتن صحیح حروف سازنده کلمه + بازنویسی کلمه و توالی مناسب آنها).
هدف از املا گرفتن چیست؟
املا واژه ای است عربی و معنای آن نوشتن مطلبی است که دیگری بگوید یـا بخـوانـد. درس املا در بـرنـامـه آمـوزشـی دوره ابتدایی اهداف زیر را در بر می‌گیرد:
1- آموزش صورت صحیح نوشتاری کلمه‌ها و جمله‌های زبان فارسی؛
2- تشخیص اشکالات املایی دانش آموزان و رفع آنها؛
3- تمرین آموخته‌های نوشتاری دانش آموزان در رونویسی؛
بدیهی است با نوشتاری که با غلط‌های املایی همراه باشد ارتباط زبانی بین افراد جامعه بخوبی برقرار نمی‌شود. بنابراین لزوم توجه به این درس کاملا روشـن اسـت عـلاوه بـر اهـداف فـوق امـلا دانـش آمـوزان را یـاری می‌کند تا مهارت‌های خود را در زمینه‌های زیر تقویت نمایند:
1- گوش دادن با دقت؛
2- تمرکز و توجه داشتن به گفتار گوینده (معلم)؛
3- آمادگی لازم برای گذر از رونویسی (نوشتن غیرفعال) جمله نویسی و انشا (نوشتن فعال).
روش‌های مختلف املا گرفتن از دانش آموزان
روش‌های مختلف املا گرفتن از دانش آموزان
عناصر دیگر روش آموزش املا را به صورت زیر هم می‌توان مرحله بندی کرد :
گام اول، انتخاب متن املا و نوشتن آن روی تخته سیاه و خواندن آن؛
گام دوم، قرائت املا توسط معلم و نوشتن آن توسط دانش آموزان؛
گام سوم، تصحیح گروهی املاها و تهیه فهرست خطاهای املایی؛
گام چهارم، تمرینات متنوع با توجه به اولویت بندی اشکالات املایی استخراج شده.
گام اول:
در انتخاب متن املا به موارد زیر توجه شود:
- متن مورد نظر حاوی جمله باشد و از انتخاب کلمه به تنهایی خودداری شود؛
- کلمات سـازنـده جمـلات متـن از حـروفـی تشکیل شده باشند که قبلاً تدریس شده‌اند؛
- کلمات خارج از متن کتاب‌های درسی از 20 درصد کل کلمات بیشتر نباشد؛
- علاوه بر جملات موجود در کتاب‌های درسی، با استفاده از کلمات خوانده شده جملات دیگری هم در نظر گرفته شوند؛
- در هر جلسه از کلماتی که در جلسات قبلی برای دانش آموزان مشکل بوده‌اند نیز استفاده شود تا بتوان درجه پیشرفت شاگردان را اندازه گیری کرد.
گام دوم:
معلم متن املا را از روی تابلو پاک کرده پس از آماده شدن دانش آموزان آن را با صدایی بلند و لحنی شمرده و حداکثر تا دو بار قرائت می‌کند. البته هنگام قرائت متن املا از خواندن کلمه به کلمه خودداری کرده، متن را به صورت گروه‌های اسمی و فعلی یا جمله کامل قرائت می‌کند تا دانش آموزان با بافت جمله و معنای آن آشنا شوند. متن املا را با سرعت مناسب تکرار می‌کند تا کند نویسان هم اشکالات خود را بر طرف نماند.
گام سوم:
این گام با مشارکت کامل دانش آموزان انجام می‌شود و معلم بدون اشاره به نام آنها تک تک املاها را بررسی و مشکلات را استخراج می‌کند. به این ترتیب که معلم املای اولین دانش آموز را در دست می‌گیرد و به کمک دانش آموز کلمات یاد شده را رونویسی می‌کند. سپس املای دومین، سومین و.... را در دست می‌گیرد و به کمک همان دانش آموز یا دانش آموز دیگری صورت صحیح غلط‌های املایی را روی تابلو ثبت می‌کند. البته هر جا که غلط‌ها تکراری بودند جلوی اولین مورد آن یک علامت (مثلا *) می‌زند. در پایان با شمردن غلط‌ها اشکالات املایی دانش آموزان را اولویت بندی می‌کند.
گام چهارم:
در ایـن گام معلـم با توجه به مهم‌ترین و پر تعدادترین اشکالات املایی دانش آموزان با بکار گیری انواع تمرینات حرف نویسی و کلمه نویسی و همچنین تمرینات کلمه سازی و جمله سازی به تقویت توان نوشتاری دانش آموزان می‌پردازد.
راه‌های پیشنهادی برای تقویت املایی دانش آموزان ضعیف و درمان اختلالات یادگیری املا
با مطالعه اطلاعات جمع آوری شده در جلسه شورای معلمان جهت تقویت املا پیشنهادات متعددی ارائه شده است که در زیر به صورت لیست وار به آنها اشاره می‌کنیم:
- دقت به مشق ( رونویسی ) و تصحیح غلط ها و رعایت خط زمینه؛
- توجه به دست ورزی در دوره آمادگی؛
- مطمئن شدن از شناخت حروف الفبای فارسی؛
- بررسی دقیق تکلیف شب در خانه؛
- توجه بیشتر به دانش آموزان کند نویس؛
- پرهیز از حرکات اضافی موقع گفتن املا؛
- استفاده از دانش آموزان ممتاز برای روخوانی و تکرار و تمرین در کلاس؛
- توجه به نوع نشستن؛
- استفاده از کارت تند خوانی؛
- ترکیب صامت و مصوت؛
- اطمینان از تلفظ صحیح حروفات توسط دانش آموزان؛
- تصحیح املا توسط خود دانش آموزان و... .
که قرار شد تعدادی از پیشنهادهای همکاران در مورد دانش آموزانی که در املا ضعیف هستند اجرا شود. از جمله آموزش حروفی که دانش آموزان در آن اشکال دارند (قبل از گفتن املا)- یادداشت غلط‌هایی که بیشتر دانش آموزان با آن روبرو هستند- دقت در مشق دانش آموزان.
نحوه اجرای راه جدید
با دعوت از اولیای دانش آموزان مورد نظر قرار شد که بصورت خصوصی در یک محل روزانه یک ساعت در ساعت مقرر، املا به دانش آموزان تدریس شود. در مرحله اول حروف الفبای فارسی تدریس شد و در هر روز تعدادی از حروفی که دانش آموزان در آن اشکال داشتند تدریس می‌شد و آنها به کلمه سازی با آن حروف می‌پرداختند. استفاده از جدول الفبا کتاب فارسی اول و کارت‌های تنـد خوانی، ترکیب صامت با مصوت کمک موثری در یادگیری دانش آموزان می‌کرد.
پس از یک هفته از کتاب فارسی دوم استفاده کردیم. در ابتدا قسمتی از درس (یک پاراگراف) قرائت می‌شد و دانش آموزان با دقت به کتاب خود نگاه می‌کردند. بعد آنها قسمت گفته شده را می‌خواندند و عبارت‌هایی را که غلط می‌خواندند در یک دفتری یادداشت می‌شد. دفعات بعدی ابتدا غلط‌ها تکرار و تمرین می‌شد (خواندن و نوشتن).
وقتی که دانش آموزان در خواندن درس جدید مهارت کافی بدست می‌آوردند. مرحله نوشتن آغاز می‌گردید. سعی می‌شد هنگام نوشتن متن، متن‌ها خوانده شده سپس نوشته شود. این کار ادامه داشت و روز به روز پیشرفتی در وضعیت دانش آموزان مشاهده می‌گردید. طوری که تا قبل از شروع کار آنها در کلاس خویش زنگ املا بیش از سه چهار کلمه نمی‌توانستند بنویسند. به جرات می‌توان گفت نمی‌دانستند چگونه بنویسند و چی بنویسند و بخش و صدا کشی برای آنها نامفهوم بود. اما بعد از تدریس خصوصی به مرور توانستند متن املای دوم را همانند سایر دانش آموزان بنویسند و نمرات بالاتری بگیرند.
در ادامه با مشکل غلط نویسی کلماتی که حروف عربی دارند (ثـ ث- حـ ح- ط ت- ذ ضـ ض ظ و.... ) مواجه شدیم که جهت غلبه بر این مشکل سعی شد زیر کلمات فوق خط کشیده شود و در دفتر نوشته شود و این کلمات بیشتر قرائت و نوشته شود تا ملکه ذهن گردد.
خوشبختانه بعد از بیست جلسه دانش آموزان مشکل‌دار طوری پیشرفت کردند که معلم پایه دوم باورشان نمی‌شد که این دانش آموزان، همان دانش آموزان بیست روز پیش هستند. شرکت در بحث‌های کلاس و پیشرفت در سایر درسها نتیجه تقویت آنها در درس املا بود.
گرد آوری اطلاعات (شواهد 2)
از رفتارهای دانش آموزان مورد نظر معلوم بود که آنها پیشرفت قابل ملاحظه ای نموده‌اند. برای اینکه معلمان دیگر از روند کار و پیشرفت حاصله اطلاع پیدا کنند و در موقعیت‌های مناسب از این روش‌ها استفاده کنند، مدیر مدرسه در جلسه شورای معلمان گزارش از روند کار از اول تا حال را ارائه داد و نظر بنده را راجع به روش بکار برده شده برای حل ضعف املای دانش آموزان مورد مطالعه جویا شد و بنده هم چندین مورد را ذکر کرده ام، از جمله:
1- توجه ویژه به دانش آموزان ضعیف و کند نویس؛
2- استفاده از معلمان فعال و پر انرژی برای پایه اول جهت تکرار و تمرین بیشتر و ارائه ابتکارات ویژه؛
3- رعایت مراحل گفتن املا از طرف همکاران که مراحل قبلاً آورده شده است؛
4- ارتباط با اولیای دانش آموزان بخصوص دانش آموزان ضعیف.
روش‌هایی در قالب بازی برای تقویت املا
مورد بیان شده در مثال بالا در بسیاری از موارد برای همه مدارس قابل اجرا نمی‌باشد. از این رو به رویکردهایی نیاز داریم که کمترین تجهیزات را نیاز داشته باشد و برای همه معلمان به راحتی قابل اجرا باشد. در موارد خاص‌تر نیاز است که خانواده بتواند آنها را در خانه تمرین کند. از این روی تلاش می‌کنیم تمرین‌هایی را در قالب بازی برای رفع اختلالات دیکته نویسی با شما به اشتراک بگذاریم:
1- استفاده از برگه مچاله شده
در این روش کلمات کلیدی را روی کاغذ نوشته و پس از مچاله کردن در اختیار کودکان قرار می‌دهیم. آنها پس از خواندن کلمه مورد نظر خودشان به گروه‌های دیگر سرکشی میکنند تا کلماتی که شبیه نوشته خودشان هست پیدا کنند و با گروه جدید یک جمله بسازند.
2- املای آبی
در این روش دانش‌آموزان به محیط حیاط برده می‌شوند و کلماتی را که معلم می‌گوید، آنها به وسیله‌ی آب و فشار قوطی روی زمین می‌نویسند. این روش برای کسانی که مشکل حرکتی دارند و به خوبی توانایی نوشتن راکسب نکرده‌اند، بسیار مفید خواهد بود.
3- روش توپی
کلمات کلیدی یا مشکل را روی کاغذ نوشته و روی توپ می‌چسبانیم و هر بار توپ را به طرف یک دانش‌آموز پرتاب کرده، او پس از دیدن کلمه، جمله‌ای را به تمام کلاس دیکته می‌گوید. این بازی‌های می‌توانند علاوه بر حل مشکل دیکته نویسی روی افزایش همکاری آنها هم تاثیر مثبتی به جای بگذارد.
4- کلمه گم شده
چند کلمه را روی تابلو درست می‌نویسیم، یکی از دانش‌آموزان را از کلاس بیرون می‌فرستیم و سپس یکی از کلمه‌ها را پاک می‌کنیم تا دانش‌آموز وقتی وارد کلاس شد حدس بزند کدام کلمه پاک شده است و آن را مجددا بنویسد.
5- نوبت کیه
در این روش بخش‌های هر کلمه و یا ترکیب‌ها را در کارت‌هایی نوشته و به دانش‌آموز داده می‌شود. آموزگار کلمه‌ای را نام می‌برد و هر دانش‌آموزی که کارتی را در دست دارد که می‌تواند آن کلمه را بسازد بیرون می‌آید و یکی دیگر از دانش‌آموزان آن کلمه را روی تخته می‌نویسد.
6- اسم، فامیل
این همان بازی قدیمی است با این تفاوت که ستون‌ها کمتر و صدای اول کلمه‌ی مورد نظر چاپ شده است. اسم فامیل را در منزل هم می‌توان انجام داد، البته در نظر داشته باشید که باید جنبه رقابتی آن را کمی کاهش دهید و به جای سرعت روی دقت و صحیح نویسی تمرکز کنید.
7- روش مشارکتی
در این روش کلاس را به گروه‌های 4 یا 5 نفری تقسیم می‌کنیم و سپس از آنها می‌خواهیم یک جمله را آماده کنند. سپس جمله مورد نظر را به کل کلاس دیکته بگویند.
8- املای پای تخته
به روش مسابقه
بین چند نفر اجرا شود که ابتدا تخته بین دو یا سه نفر تقسیم شود و کلمه یا جمله توسط معلم یا گروه به آنها گفته شود.
با خواندن واژه‌ها توسط آموزگار
کلمه‌ی مورد نظر در هر گروه بر روی تخته وایت برد که روی میز هر گروه قرار دارد نوشته و بعد از آن هر گروه کلمه‌ی خود را به دیگر افراد کلاس نشان می‌دهند و در صورت اشتباه آن را تصحیح میکنند.