ابزارهای کمک آموزشی

 ابزار و رسانه‌های آموزشی و کمک آموزشی یکی از لوازم فرآیند یادگیری است و بر عمق و وسعت یادگیری می‌افزاید و به توانایی دانش‌آموزان ارتقا می‌بخشد. استفاده از رسانه‌ها بی‌تردید امروزه یکی از کاربردی‌ترین و موثرترین ابزار در امر یادگیری و تسهیل آن به شمار می‌رود. همین امر سبب شد تا در این بخش به اهمیت این موضوع پرداخته شود و برای استفاده از رسانه‌ها الگویی اصولی، در این قسمت قرار گیرد. امید است این مطلب مورد توجه دوستان قرار گیرد.
برای استفاده موثر از رسانه‌ها در آموزش و با توجه به به نقش و اهمیت آن‌ها در امر آموزش ، الگویی به طور اصولی ارائه شده است . این الگو با استفاده از ترکیب رسانه‌ها، یک راهنمای عملی برای معلمان است. تاکید اصلی این الگو بر طبقه‌بندی کاربردی رسانه‌ها در آموزش و استفاده واقعی از رسانه‌ها در کلاس درس است. این الگو شامل گامهایی است که به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
گام اول : شناسایی یادگیرندگان ( تجزیه و تحلیل ویژگیهای یادگیرندگان )

اولین گام از این الگو عبارتست از شناخت یادگیرندگان. یادگیرندگان را می‌توان بر حسب ویژگیهای عمومی و شایستگی‌های ویژه دانش، مهارت‌ها ونگرش‌های آنان درباره موضوع، مورد بررسی قرار داد. در طبقه‌بندی ویژگی‌های عمومی، مشخص کردن‌و شناسایی فرگیرندگان از جنبه‌هایی نظیر سن، سطح کلاس و عوامل فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی مورد نظر است. این عوامل به معلم کمک می‌کند که سطح درس را مشخص و مثال‌هایی انتخاب کند که مقصود اصلی را به فراگیران انتقال دهد. برای مثال، ممکن است رسانه‌های غیرچاپی بر دانش‌آموزانی که مهارت کافی برای خواندن ندارند، تاثیر زیادی بگذارد.
در هر حال، برای معلمی که با فراگیرندگان زیادی سرو کار دارد، تجزیه و تحلیل ویژگی‌های عمومی، اطلاعات زیادی به او خواهد داد، اگر چه گاهی اوقات، ممکن است این شناسایی و شناخت تفاوت‌های زیادی با هم داشته باشد.
گام دوم : بیان اهداف آموزشی
گام دوم در این الگو برای استفاده از رسانه‌های آموزشی، بیان اهداف آموزشی است. فراگیرندگان باید چه نوع اهداف یادگیری را به‌دست آورند؟ در واقع فراگیرنده در زمان تکمیل آموزش باید چه توانایی جدیدی کسب کند؟ اهدافی که معلم بیان می‌کنید باید دقیقاً قابل حصول باشد. مثلاً این هدف که « دانش‌آموزان من برای تسلط بر مهارت‌های ریاضی» آماده می‌شوند. هدفی است که خیلی مبهم است و به عنوان یک هدف ویژه عمومی مطرح می‌شود. هر چند که کیفیت، به عنوان یک هدف مطرح است، بیان گسترده‌ای از موقعیت و وضعیت به شمار می‌رود. چنین هدفی حفاظ و پوششی برای تعدادی از اهداف ویژه خواهد بود. مثل آن که دانش‌آموزان کلاس دوم بتوانند توانایی جمع اعداد یک رقمی با یک رقمی را به دست آورند.

حال سوال این است که چرا معلّم باید اهداف آموزشی را بیان کند؟ در وهله اول، معلم باید بداند که هدف اصلی، انتخاب مناسب رسانه‌ و روش‌هاست. دلیل اساسی دیگر این است که کار ارزشیابی به او کمک می‌کند. اگر اهداف قابل مشاهده نباشد. معلوم نمی‌شود که یادگیرندگان باید چه چیزی را به دست آورند. بدون اهداف صریح و روشن، دانش‌آموزان نیز نمی‌دانند که چه انتظاری از آنان وجود دارد. به علاوه، بیان اهداف، فعالیت‌های معلم و فراگیرنده را روشن می‌کند.
مسئولیت معلم به عنوان یک آموزش دهنده، عبارت است که فراهم آوردن و آماده کردن فعالیت‌های یادگیری مناسب برای دست یافتن به اهداف و مسئولیت فراگیرنده، شرکت موثر در این گونه فعالیت‌های یادگیری است.
گام سوم : انتخاب رسانه و مواد آموزشی
فرآیند انتخاب رسانه به دو نکته اشاره می‌کند:
الف) انتخاب رسانه مناسب برای اجرا.
ب) انتخاب و طراحی مواد آموزشی جدید.
انتخاب رسانه مناسب، وظیفه بسیار پیچیده و مشکلی است. زیرا هیچ کس به این سوال، که کاربرد کدام یک از رسانه‌ها در امر آموزش مفیدتر است. پاسخ کاملی نداده است. هر کدام از مربیان و پیشروان امر آموزش سعی کرده‌اند به گونه‌ای به این سوال پاسخ دهند. ولی قدر مسلم این است که اگر رسانه‌ها درست انتخاب شوند، در کار تدریس موثر خواهند بود.
برای انتخاب رسانه مناسب باید اصولی را مد نظر داشت:
در انتخاب رسانه باید ساده‌ترین و ارزان‌ترین آن‌ها را برای هر آموزشی انتخاب کرد. زیرا تحقیقات نشان داده است که رسانه‌ها ازنظر انتقال محتوای آموزش از فرستنده به گیرنده ، تفاوتی با هم ندارند.
در انتخاب رسانه باید به گرایش شاگردان به رسانه مورد نظر، برداشت آنان از نظر میزان یادگیری از طریق آن رسانه و انتخاب رسانه به وسیله خود شاگردان توجه شود و هر مورد، پیش‌بینی‌های لازم برای انتخاب رسانه به عمل آید. گاه خصوصیات ویژه محتوا، نوع خاصی از رسانه را طلب می‌کند.
در زمینه انتخاب رسانه، ابتدا باید به این مسئله پرداخت که هر رسانه تا چه حد در یادگیری موثر است. سپس از بین رسانه‌های مناسب، رسانه‌ای انتخاب شود که با شرایط موجود هم‌خوانی دارد.
برای نمونه رسانه‌های آموزشی و کمک آموزشی برای درس دینی وقرآن عبارتند از:

الف_ آموزشی
1- کتاب درس
2- لوحه‌های آموزشی
3- نوار آموزشی
4- قرآن کامل
5- نوار ویدیویی
ب_ کمک آموزشی
1- نرم افزارهای آموزشی
2- مجله‌های آموزشی
3- کتاب کار دانش‌آموز
4- کتاب راهنمای والدین
گام چهارم: استفاده موثر از رسانه‌ها و مواد آموزشی
بعد از آنکه رسانه و مواد آموزش مورد نظر انتخاب شد، معلم باید به این موضوع فکر کند که چگونه به کار گرفته شود و چه مدتی برای به کارگیری مناسب آن‌ها لازم است. گاه استفاده از یک رسانه در زمان محدود امکان پذیر نیست و همین امر سبب می‌شود که رسانه دیگری که از نظر دستیابی به هدف‌ها در سطح پایین‌ترین قرار دارد، انتخاب گردد. همچنین در این مرحله، باید کلاس و تجهیزات لازم برای خواندن را آماده کرد. در این زمینه‌ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) آمادگی فراگیرنده: تا فراگیرنده به درس معلم توجه نکند و در اجرای فعالیت‌های آموزشی با معلم همکاری نداشته باشد، تدریس به مفهوم واقعی و عملی آن صورت نخواهد گرفت توجه شاگرد و همکاری او نیز مستلزم آماده شدن برای فعالیت است. تجربه نشان داده است که در آغاز ورود به کلاس، اغلب شاگردان هنوز متوجه فعالیت‌هایی است که قبل از آمدن به کلاس افکار آن‌ها را به خود مشغول داشته است. در شروع کلاس، معلم موظف است توجه و افکار شاگردان را به طور جدی متوجه کلاس و شروع درس کند.
ب) آمادگی معلم: بدیهی است که برای انجام دادن هرکاری باید آمادگی داشت، امر آموزش نیز از این قانون مستثنی نیست. معلم باید در نظر بگیرد که در کلاس چه می‌خواهد بگوید، چگونه می‌خواهد درس را شروع کند، چگونه می‌خواهد از رسانه آموزشی استفاده کند، می‌خواهد چه هدفهایی را دنبال کند، چگونه در کلاس انگیزه ایجاد کند و این انگیزه را تا پایان کلاس استمرار بخشد و سرانجام، درس را چگونه به پایان برساند. او باید خود را برای همه این زمینه ها آماده کند.
گام پنجم : اجرا به وسیله یادگیرنده
گام پنجم در این الگو عبارت است از آماده کردن فرصت‌های برای فراگیرندگان تا آنان به طور عملی بیاموزند. مدت‌ها طول کشید و مربیان فهمیدند که شرکت در فرآیند یادگیری، یادگیری را افزایش می‌دهد.در اوایل دهه 1900 میلادی، (جان دیویی) بر این باور بود که برنامه‌های درسی و آموزشی باید با شرکت دانش‌آموز در بخش مرکزی فرآیند آموزش، دوباره سازماندهی شود. بعدها، روان‌شناسان رفتارگرایی مانند ( بی.اف.اسکینر) اعلام کردند که آموزش همراه با تقویت، موثرتر از آموزشی است که پاسخ‌ها در آن تقویت شده باشد. همچنین تئوری‌های یادگیری شناخت گرایان، که بر فرآیندهای ذهنی تمرکز دارند، از اصول موثر حوزه‌های فعال یادگیری و دستکاری اطلاعات به وسیله یادگیرندگان حمایت کردند. موثرترین موقعیت‌های یادگیری آنهایی است که فعالیت‌ها را خود یادگیرنده انجام دهد.
ممکن است شکلی از مشارکت شامل طیف گسترده‌ای از تکرار تمرین‌های جدید، هجی کردن یا کلمات مترادف تا حل کردن مسایل ریاضی باشد. بعضی اشکال رسانه‌ها در این فعالیت‌ها مشارکت بیشتری دارند. برای مثال، پاسخ فراگیرنده به تصاویری که قبلاً طرح‌ریزی شده است، آسان‌تر از اداره کردن پاسخ‌های آشکار در طی یک فیلم، یادگیری را تقویت می‌کند.
بعضی نویسندگان نیز در تحقیقات خود به این نتیجه رسیده‌اند که وقتی مهارتهای روانی حرکتی عملاً انجام شوند، در مقایسه با زمانی که از طریق یک فیلم نمایش داده می‌شود، بهتر یادگرفته می‌شوند. همچنین پاسخ‌های انشایی روشن در طی یک فیلم یادگیری را تسهیل می‌کند. مگر اینکه ارائه پاسخها مستلزم این باشد که دانش‌آموزان از تماشای فیلم منع شوند.
تقویت فوری پاسخ‌های صحیح، بویژه زمانی مهم است که با دانش‌آموزانی کار کنید که دارای تواناییهای متوسطی در حد پایین باشند. برای چنین دانش‌آموزانی تقویت‌های فوری یک نیروی انگیزشی قوی برای موقعیت در یادگیری بعدی آنان به شمار می‌رود.
مباحث کلاسی، پرسش‌های کوتاه و تمرین‌های کاربردی فرصت‌هایی را برای پاسخگویی، آماده و تقویت می‌کند. راهنمای معلم ، نوشته‌های دستی و مواد کمک آموزشی اغلب شامل پیشنهادها، فنون و فعالیت‌هایی برای استنباط و تقویت پاسخهای دانش‌آموزان است.
گام ششم : ارزشیابی
آخرین گام از الگو برای یادگیری موثر، ارزشیابی است. ارزشیابی از اغلب آموخته‌ها، از نوع آزمون‌های مداد و کاغذی (کتبی) است. هدف بیشتر این آموخته‌ها اندازه‌گیری پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان است. با آن که اهداف زیادی بر ارزشیابی مترتب است، در اینجا سه نوع ارزشیابی مورد بحث قرار می‌گیرد:
الف) ارزشیابی از پیشرفت تحصیلی یادگیرنده

سوال نهایی در فرآیند آموزشی این است که آیا دانش آموزان آنچه را که فرض شده است باید یاد بگیرند، یاد گرفته‌اند؟ آیا آنان می‌توانند به قابلیتهایی معین شده برسند؟
اولین گام در فرآیند الگو نشان داده شده است . زمانی که معلم اهداف را، که شامل بیان اهداف همراه با درجه معیاری از اجرای قابل قبول است تنظیم می‌کند، روش ارزشیابی پیشرفت تحصیلی به ماهیت اهداف بستگی دارد و این گونه روشها باید مستقیماً با اهداف بیان شده اولیه در الگو مرتبط باشد.
ب) ارزشیابی از رسانه‌ها و مواد آموزشی
این نوع ارزشیابی غالباً با چنین سوالاتی مطرح می‌شود:
1- آیا رسانه‌ها برای رسیدن فراگیرندگان به اهداف کمک کرده‌اند؟
2- آیا همه فراگیرندگان توانسته‌اند از مواد آموزشی به نحو مناسب استفاده کنند؟
3- آیا هزینه‌های مربوط به موادآموزشی درپیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان موثربوده است؟
4- آثار رسانه‌ها و مواد آموزشی تا چه اندازه بوده است؟
5- آیا رسانه‌ها در افزایش علاقه فراگیرندگان به درس موثر بوده‌اند؟
6- آیا رسانه‌ها فراگیرندگان را برای شرکت موثر در آموزش آماده کرده‌اند؟
معلم با پاسخگویی به این سوالات، دید روشنی از وضعیت رسانه مورد نظر و به کارگیری آن در آموزش به دست می‌آورد.
پ) ارزشیابی از فرآیند آموزشی
با آنکه ارزشیابی نهایی باید پس از اتمام آموزش انجام شود، ارزشیابی یک فرآیند لازم است. ارزشیابی‌ها پیش از آموزش، طی آموزشی و پس از آموزش صورت می‌گیرد. برای مثال، پیش از آموزش، مشخصات یادگیرندگان اندازه گرفته می‌شود. به علاوه، مواد آموزشی باید پیش از استفاده ارزشیابی شود.
ممکن است در طی آموزشی، ارزشیابی از تمرین‌های دانش‌آموزان صورت گیرد و از آنان خواسته شود که مهارتی را توضیح یا به یک پرسش کوتاه پاسخ دهند. ارزشیابی در طی آموزش، اغلب یک هدف تشخیصی است که برای کشف و بررسی مشکلات و مسایل یادگیری و تدریس در فرآیند آموزشی طراحی می‌شود که ممکن است حصول و دستیابی به اهداف را تهدید کند. ارزشیابی پایان آموزش نیست. بلکه آغازی برای ادامه منظم و اصولی این الگو برای استفاده موثر از رسانه‌های آموزشی است.
در هیچ موقعیتی، ارزشیابی نباید هدف اصلی باشد. و فرآیند آموزش را تحت تاثیر قرار دهد. اما در هیچ شرایطی نیز نباید ارزشیابی از فرآیند آموزش را به تعویق انداخت. ارزشیابی صحیح در فرآیند آموزش، بویژه ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، یکی از مهمترین فعالیت‌های آموزش معلمان است.
معلمان باید درسراسر جریان آموزش به ارزشیابی میزان یادگیری شاگردان خودبپردازند.
ارزشیابی سبب می‌شود که معلم اشکالات و نقایص موجود در اهداف، محتوا، شیوه‌ها و رسانه‌های آموزشی و در یک کلام، اشکالات فعالیت‌های آموزشی را دریابد و از چگونگی توفیق و شکست شاگردان و میزان‌ آمادگی آنان برای فعالیت‌های بعدی آگاه شود.

واحد مشاوره دفتر مرکزی مبتکران