داشتن شغل مناسب از آرزوهای هر نوجوان و جوان به شمار می‌آید و انتخاب شغل را می‌توان از جمله مهمترین انتخاب‌های یك فرد در طول زندگی‌اش دانست. بر اساس دیدگاه‌های مختلف، چه انتخاب شغل را فرایند آنی بدانیم، یعنی بر این نظر معتقد باشیم كه انتخاب شغل در یك دوره سنی خاص و بدون پیش‌زمینه خاص اتفاق می‌افتد، و چه انتخاب شغل را فرایندی تكاملی بدانیم، یعنی بر این عقیده باشیم كه انتخاب شغل در طول زمان شكل می‌گیرد و سال‌ها طول می‌كشد تا فرد راجع به مشاغل فكر كند، تصمیم بگیرد و به آن اشتغال ورزد، در هر دو مورد برای این كه فرد شغلی را انتخاب كند، می‌بایست اطلاعات كافی از مشاغل داشته باشد، اصولاً تصمیم‌گیری بدون داشتن اطلاعات، تصمیمات بی‌پایه و اساس محسوب می‌شود
اما سوال اینجاست كه ارایه اطلاعات شغلی را باید از چه دوره و زمانی شروع كرد؟ بیشتر اندیشمندان بر این نظر هستند كه باید از دوره نوجوانی و حتی كودكی این اطلاعات شغلی به افراد جامعه منتقل شود. سوال اساسی بعدی این است، این اطلاعات شغلی و حرفه‌ای چگونه و به چه روش و شیوه‌هایی باید به دانش‌آموزان انتقال یابد؟ پاسخ به این سوال بحث اصلی مقاله حاضر است.
در این مقاله كوشیده‌ایم، ضمن تعریف اطلاعات شغلی و حرفه‌ای و ضرورت و اهمیت و هدف آن، شیوه‌های آموزش و انتقال آن را به دانش‌آموزان بیان كنیم. منابع كسب اطلاعات شغلی پایان بخش مقاله است. یكی از اصول مهم تعلیم تربیت، اصل فعالیت است (شریعتمداری- 1380- ص 22). بنابراین از میان شیوه‌های انتقال اطلاعات شغلی و حرفه‌ای شیوه‌ای مناسب‌تر است كه به فعالیت دانش‌آموزان بیشتر توجه كند. امید است این مقاله مورد توجه و استفاده معلمان و دانش‌آموزان قرار گیرد. ان شاءالله.
تعریف اطلاعات شغلی و حرفه‌ای
اطلاعات شغلی و حرفه‌ای، مجموعه اطلاعاتی است كه به افراد كمك می‌كند تا در زمینه تعیین مسیر زندگی شغلی‌شان، تصمیم‌گیری نمایند. این اطلاعات به بررسی دنیای مشاغل و شناسایی خصوصیات شغلی می‌پردازد. اطلاعات شغلی و حرفه‌ای با راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه‌ای ارتباط تنگاتنگی دارد، به طوری كه به نظر سوپر (super، 1957) راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه‌ای فرایندی مداوم و پیوسته است كه بدان وسیله به فرد كمك می‌شود تا بتواند شغل مناسبی را انتخاب كند، برای آن آماده شود، به آن اشتغال ورزد و بطور موفقیت‌آمیزی به اشتغال ادامه دهد. (شفیع‌آبادی، 1381، ص 16) بنابراین در فرایند راهنمایی و مشاوره شغلی و حرفه‌ای به مراجعان كمك می‌شود، از یك طرف به خودشناسی و از طرف دیگر به حرفه‌شناسی بپردازند.
حرفه‌شناسی از طریق اطلاعات شغلی و حرفه‌ای حاصل می‌شود. بنابراین می‌توان گفت اطلاعات شغلی و حرفه‌ای، ابزار مناسب و لازمی برای راهنمایی و مشاوره شغلی است. اطلاعات شغلی و حرفه‌ای مجموعه‌ای كامل از شرایط شغل، انتخاب شغل و تداوم اشتغال موفقیت‌آمیز آن است. معرفی مشاغل و فضای كاری مشاغل، میزان نیاز به آن شغل، شرایط ورود و موفقیت در شغل، میزان تخصص و مهارت مورد نیاز و تغییرات آینده شغلی و حرفه‌ای بخشی از اطلاعات شغلی محسوب می‌شود.
هدف‌های ارایه اطلاعات شغلی و حرفه‌ای
هدف نهایی از ارایه اطلاعات شغلی و حرفه‌ای، كمك به تصمیم‌گیری صحیح مراجعان در زمینه انتخاب و موفقیت در شغل است. از نظر «بائر و روئبر» (Baer and Roeber، 1958) هدف‌های ارایه اطلاعات شغلی و حرفه‌ای عبارتند از (شفیع‌آبادی، 1381، ص 35):
1) مكاشفه:
از طریق اطلاعات شغلی و حرفه‌ای، مراجع به شناخت دنیای مشاغل می‌پردازد و پس از شناسایی خصوصیات فردی به مكاشفه آن گروه از مشاغل كه در انجام آن‌ها موفق‌تر خواهد شد، اقدام می‌نماید. مكاشفه مرحله مهمی در انتخاب و تصمیم‌گیری است، زیرا پس از مكاشفه و بررسی امكانات، انتخاب دقیق‌تر و مناسب‌تر انجام خواهد گرفت.
2) آگاهاندن:
آشنا ساختن مراجع با مشاغل متعدد و بررسی امكانات استخدامی می‌تواند در تصمیم‌گیری شغلی و حرفه‌ای حایز اهمیت فراوانی باشد. آگاهانیدن مراجع در زمینه‌های شغلی و خصوصیات فردی انجام می‌پذیرد. یعنی در این مرحله فرد از علایق و استعدادهای خود برای اشتغال آگاه و مطلع می‌گردد.
3) ایجاد انگیزه:
یكی از هدف‌های ارایه اطلاعات شغلی و حرفه‌ای آن است كه مراجع به انتخاب شغلی در آینده علاقمند شوند. اگر اطلاعات به طور گام به گام و با توجه به اصول، در دسترس مراجع قرار بگیرد، مراجع به كمك مشاوره به طرح‌ریزی حرفه‌ای اقدام خواهند نمود كه سرانجام به انتخاب شغل مناسبی منجر می‌گردد.
4) ادامه اشتغال:
ارایه اطلاعات شغلی و حرفه‌ای حتی پس از انتخاب شغل نیز ادامه می‌یابد و باعث می‌شود فرد در زمان اشتغال كارایی‌اش را افزایش دهد.
اهمیت اطلاعات شغلی و حرفه‌ای
جوامع بشری برای تداوم حیات خود نیاز به نیروی كار دارند. حتی در زندگی انسان‌های اولیه نیز، انجام كار، امری ضروری بوده و امروز نیز كار بخش عمده‌ای از وقت شبانه‌روز ما را به خود اختصاص می‌دهد. اما پیشرفت‌های بشری در تمام زمینه‌ها از جمله علوم، فنون، صنایع و به وجود آمدن تكنولوژی‌های مدرن باعث شده است، انسان‌ها نتوانند همانند گذشته به كاری بپردازند و شغلی را احراز نمایند.
به عبارت دیگر انتخاب شغل امری پیچیده و نسبتاً طولانی شده كه فرد باید طی برنامه‌ریزی شغلی و سال‌های متوالی و كسب مهارت و یا اطلاعات و یا تخصص‌های لازم به انتخاب شغل مبادرت ورزد. برای انتخاب شغل، شناخت صحیحی از دنیای مشاغل، شرایط ورود و پیشرفت شغلی، امكانات و فرصت‌های استخدامی امری حیاتی است كه ما این‌گونه اطلاعات را از راه اطلاعات شغلی و حرفه‌ای بدست می‌آوریم. بنابراین اطلاعات شغلی و حرفه‌ای موجب می‌شود فرد در تصمیمات شغلی خود تصمیمات منطقی‌تری اتخاذ نماید.
شیوه‌های آموزش اطلاعات شغلی به دانش‌آموزان
شیوه‌های مختلفی برای آموزش و انتقال اطلاعات شغلی و حرفه‌ای وجود دارد. اما می‌توان به دو شیوه‌ی كلی آموزش رسمی و آموزش غیررسمی اشاره كرد كه به توضیح مختصری از آن می‌پردازیم.
1- آموزش رسمی:
آموزش رسمی عبارت است از آموزش منظم كه معمولاً در مدارس و دیگر موسسات آموزشی صورت می‌گیرد. (امان الله صفوی، 1382، ص12). این آموزش از سطح ابتدایی تا دانشگاه و از آموزش عمومی تا آموزش تخصصی را شامل می‌شود و با اتمام موفقیت‌آمیز یك دوره، فرد به سطوح بالاتر ارتقاء می‌یابد.
وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی و غیردولتی زیادی در این بخش ارایه این آموزش‌ها را به عهده دارند. در این زمینه انتقال اطلاعات شغلی به دانش‌آموزان بیشتر از طریق آموزش‌های رسمی مدرسه‌ای و كارگاهی و قانونی استفاده می‌شود. این نوع آموزش‌ها عموماً طولانی مدت و هزینه‌‌بر هستند و با برنامه منسجم از قبل طراحی شده خود، فراگیران را آموزش می‌دهند.
2- آموزش غیررسمی:
آموزش غیررسمی به نوعی از آموزش اطلاق می‌شود كه خارج از نظام آموزش رسمی بوده و به صورت پیوسته یا گسسته از نظر زمان قابل اجرا است. (همان منبع، ص 13). در گذشته آموزش غیررسمی بیشتر متداول بود. اطلاعات و دانش و مهارت‌ها از طریق خانواده و تعدادی نهادهای محدود اجتماعی به صورت سنتی ارایه می‌شد. اما امروزه آموزش‌های رسمی جای آموزش‌های غیررسمی را گرفته است و دیگر شرایط اجتماعی و پیشرفت‌های تكنولوژیكی بشری اجاره نمی‌دهد، افراد آموزش‌های خود را خانوادگی و یا مهارت‌هایشان را از طریق شاگرد- استادی فرا بگیرند.
در محال علمی و آكادمیك، ارزش زیادی برای آموزش‌های غیررسمی قایل نیستند و برای اثبات بلد بودن یك علم یا مهارت باید مدارك آموزش‌های رسمی ارایه نمود. بنابراین آموزش‌های غیررسمی گاهاً وسیله‌ای هستند تا آموزش‌های رسمی آموزش بیننده تداوم یابد. به این معنی كه فرد برای به دست آوردن صلاحیت لازم حرفه‌ای از نظر مدرك، دوباره به آموزش رسمی روی می‌آورد.
شیوه‌های انتقال اطلاعات شغلی به دانش‌آموزان
1- مصاحبه و گفتگو با صاحبان مشاغل:
كسانی كه در مشاغل مختلف كار می‌كنند، به طور مستقیم می‌توانند اطلاعات شغلی را به دانش‌آموزان و افراد جویای كار منتقل نمایند. این مصاحبه و گفتگو معمولاً در محیط‌های كاری صورت می‌گیرد. در این مصاحبه‌های شغلی باید به چندین نكته توجه كرد. اول این كه ممكن است كارمند یا كارگر یا فرد مصاحبه شونده پاسخ‌های عینی ندهد و حتی نوعی اغراق‌آمیز صحبت كند كه فرضاً كارش چقدر سخت است و یا چنین و چنان است.
در این صورت فقط بخشی از حقیق را بیان كرده است. نكته دوم این است كه ممكن است فرد مصاحبه‌شونده، اطلاعاتی دقیق ا زنیاز كشور به این رشته و شغل را نداشته باشد و اطلاعاتش فقط محدود به محل كار و یا منطقه عملیاتی خودش باشد، بنابراین در انتخاب افراد مصاحبه شونده در زمینه شغلی باید دقت كرد و حتی‌الامكان از افراد صاحب اطلاع و منصف باشند، و با شرایط برخورد و آموزش به فراگیران و افراد جویای كار تا حدودی آشنا باشند.
به رغم این مشكلات، «صحبت با كاركنان غالباً یك منبع خود اطلاعات است و گاهی اوقات تنها منبع است، زیرا كه ممكن است درباره آن حرفه اطلاعات چاپی موجود نباشد. با كارفرمای كارمند هم می‌توان مصاحبه كرد. او قادر خواهد بود به مطالبی كه كارمند درباره آن شغل ارایه داده است، بیفزاید.» (بروس ئی شرتزر، ترجمه زندی‌پور، 1369، ص 244). در عین حال باید از صاحبان مشاغلی اطلاعات بدست آورد كه در مورد شغل خود تعصب و یا نفرت ویژه‌ای نداشته باشند. (ناصر آرا، 1377، ص 54)
2- ارایه واحد شناسایی مشاغل
از این روش بیشتر در دبیرستان یا دانشگاه استفاده می‌شود. در این روش با اطلاع قبلی برنامه‌ای برای شناسایی شغل خاصی، به مدت یك یا چند جلسه تنظیم می‌گردد و از افرادی كه در مورد شغل مورد نظر تخصصی دارد دعوت می‌شود با حضور در كلاس و استفاده از ابزار و وسایل كارش، شرك‌كنندگان را با شغل معینی آشنا سازد. (شفیع‌آبادی، 1381، ص 68) این روش شباهت‌های زیادی به روش قبلی دارد و تنها تفاوت اساسی‌اش این است كه فرد صاحب شغل در روش اول در محیط كارش ارایه اطلاعات شغلی می‌نماید، در حالی كه در این روش فرد مصاحبه شونده و صاحب شغل به مدرسه یا دانشگاه یا مركز مشاوره شغلی دعوت می‌شود تا مطالبش را ارایه دهد.
حسن هر دو روش اول و دوم این است كه دانش‌آموزان شخصاً فرد صاحب شغل را درك می‌كنند و اطلاعات بصورت مستقیم به آنان عرضه می‌شود و با بحث و گفتگو، زوایای پنهان شغل مورد نظر آشكار می‌شود. مدارس و دانشگاه‌ها می‌توانند به تناسب فرصت و امكانات خود از هر دو روش استفاده نمایند و در شرایطی كه فرصت كمتر و بودجه كمتری داشته باشند، انتقال اطلاعات شغلی به شیوه ارایه واحد شناسایی مشاغل می‌توانند بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.
3- بازدید از مراكز شغلی و موسسات تولیدی و خدماتی:
بازدید از موسسات تولیدی و خدماتی و مراكز شغلی یكی از شیوه‌های مستقیم انتقال شغلی به دانش‌آموزان، دانشجویان و افراد جویای كار و حتی سرمایه‌گذاران بخش صنعت و خدمات و كشاورزی می‌باشد. به طوری كه دانش‌آموزان و دانشجویان و یا افراد جویای كار، بدون واسطه مراحل تولید كالا و یا خدمات را با حضور در یك كارخانه یا مركز خدماتی مشاهده می‌كنند. فضای كاری و میزان تخصص مورد نیاز را از نزدیك درك می‌كنند. البته این روش برای دانش‌آموزان بیشتر جذاب است.
در زمینه بازدیدهای شغلی كه برای فراگیران در نظر گرفته می‌شود باید به نكات زیر توجه كرد:
1- مقدمات كار به طور كامل تهیه و فراهم گردد. مثلاً زمان حركت، وسیله حركت، مكان مورد بازدید مشخص باشد.
2- قبل از بازدید بحث نظری درباره شغل مورد نظر صورت گرفته باشد و هدف از بازدید به خوبی تبیین شده باشد
3- پس از بازدید عكس‌العمل‌های دانش‌آموزان در مورد مكان بازدید شده بررسی شده و عقاید نادرست احتمالی فراگیر، اصلاح شود. بطوریكه شاید لازم باشد مجدداً از همان مكان بازدید شود تا اطلاعات به خوبی در ذهن فراگیر جای گیرد (همان منبع، ص 70).
بازدید مراكز تولیدی و خدماتی برای سرمایه‌گذاران اقتصادی نیز بسیار سودمند است. زیرا آنان از نزدیك با امكانات اولیه تاسیس یك شركت یا كارخانه، نیروها و تجهیزات و دستگاه‌های مورد نیاز آشنا می‌شوند و پس از محاسبه توان مالی خود و نیاز سرمایه یك شركت، نسبت به تاسیس كارخانه و یا یك مركز خدماتی اقدام می‌نمایند.