مصلای تهران که در این سال‌ها میزبان نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بوده همواره با نقد و نظرهای زیادی مواجه بوده است.
به گزارش ایسنا، محل برگزاری نمایشگاه کتاب بعد از ۳۵ دوره همچنان یکی از چالش‌های این رویداد است؛ هرساله چندماه مانده به برگزاری این رویداد بر خانه‌به‌دوش بودن آن تأکید می‌شود و مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و شهرداری قول‌هایی گاه بدون پشتوانه می‌دهند و در نهایت باز ماجرا فروکش می‌کند تا سال دیگر.
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تا سال ۱۳۸۵ در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شد و ۱۹ دوره از برپایی خود را میهمان این مکان بود. در سال ۱۳۸۶ به مصلای امام خمینی (ره) منتقل شد و ۹ دوره در این محل برپا شد. اما پس از این نقل مکان نیز همواره انتقادهایی به برگزاری نمایشگاه در این محل وجود داشت؛ از نبود زیرساخت های نمایشگاهی تا مشکلات ترافیکی. در بیست و نهمین دوره برگزاری، نمایشگاه کتاب به شهر آفتاب کوچ کرد و دوسالی آنجا مستقر بود. همزمان با سی و یکمین دوره برگزاری، نمایشگاه کتاب باز به مصلی بازگشت و امسال نیز مانند چهار دوره اخیر برگزاری (در سال‌های ۹۷، ۹۸، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲) مصلی میزبان نمایشگاه کتاب تهران خواهد بود. این در حالی است که این محل برای برگزاری نمایشگاه ایجاد نشده و بنابراین زیرساخت‌های لازم برای برپایی غرفه‌ها را نداشته و هزینه‌های زیادی برای برپایی سازه‌های موقت در نظر گرفته می‌شود و جانمایی ناشران در بخش‌های مختلف که گاه همچنان درحال تکمیل هستند مورد انتقاد است. اما به گفته مسئولان فرهنگی در میان گزینه‌های موجود مصلی میزبان بهتری برای نمایشگاه است. همچنین مخاطبان و ناشران دسترسی بیشتر و راحت‌تری به این مکان دارند.
پرسش درباره خوب و بد مصلی به عنوان مکان برگزاری نمایشگاه کتاب را با تعدادی از ناشران در میان گذاشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
هرجایی برای کاری ساخته شده است
کاظم عابدینی مطلق، مدیر نشر آفرینه درباره «خوب و بد مصلی به‌عنوان مکان برگزاری نمایشگاه» با بیان اینکه همیشه طرفدار برگزاری نمایشگاه در شهر آفتاب بوده است، می‌گوید: مصلی در مرکز شهر واقع شده و رفت‌وآمد به آنجا راحت است. از طرفی فضای مصلی معنوی است و سالن‌هایش نیز کشش برگزاری نمایشگاه را دارد؛ ولی هر جایی برای کاری ساخته شده است؛ یکی از اموری که در مصلی مسئله‌سازتر است وضع پوشش بانوان است.
به گفته او، برگزاری نمایشگاه در مصلی از نظر استانداردهای بین‌المللی یک طنز است، «شهر آفتاب» به استانداردهای بین‌المللی نمایشگاه نزدیک‌تر بوده و خیلی از مزایا را دارد که مصلی با آن قابل‌مقایسه نیست.
عابدینی با تأکید بر اینکه ناشران شهرستانی بیشتر موافق برگزاری نمایشگاه در شهر آفتاب هستند، ادامه می‌دهد: باتوجه‌به اینکه رفت‌وآمد تهرانی‌ها به مصلی راحت‌تر است آن‌ها بیشتر موافق برگزاری نمایشگاه کتاب در مصلی هستند و از طرف دیگر خطوط انتقال بازدیدکنندگان به شهر آفتاب کافی نیست. شاید فقط به همین دلیل مجبور شده‌اند تا مصلی را برای نمایشگاه در نظر بگیرند وگرنه از جهت جایگاه نمایشگاهی باتوجه‌به تقسیم‌بندی سالن‌ها و وضعیت نمایشگاهی در شهر آفتاب، مردم در آنجا راحت‌تر هستند. از طرف دیگر شهر آفتاب شیک‌تر بوده و حالت توریستی‌تر داشته و تنوع و فضاسازی نمایشگاهی دارد هرچند دسترسی به آن برای برخی از تهرانی‌ها کمی سخت است؛ اما مزایایش بر آن ارجح بوده؛ زیرا فضا و امکانات بهتری دارد.
این ناشر در ادامه بیان می‌کند: در شهر آفتاب برای ناشر مهم نیست اولِ سالن باشد یا آخرِ سالن زیرا این تقدم‌وتأخر در جانمایی در فروش کتاب تأثیری ندارد در صورتی که در مصلا این اضطراب و اعصاب‌خردی بین ناشران وجود دارد و تأثیر تقدم‌وتأخر در فروش محسوس است و گاه فروش نصف می‌شود. مسئولان برگزاری نمایشگاه نیز این کار را نمی‌کنند که ناشران بزرگ را که مخاطب و فروش خود را دارند در انتها و ناشران کوچک را که جمعیت گذری برایشان مهم است در ابتدا بگذارند؛ بنابراین این اضطراب و اعصاب‌خردی برای ناشران همیشه جاری است.
او با اشاره به سفرهای خود به نمایشگاه‌های خارجی بویژه نمایشگاه کتاب فرانکفورت گفت: خیلی از مسائل رفاهی نمایشگاه کتاب فرانکفورت را می‌توان در مصلی نیز اجرا کرد؛ مثلاً بحث بوفه غذا و نوشیدنی. مسئله این است که باید به مسائل انسانی در کشورمان بها داده شود، چرا کسی که مثلاً پنج ساعت در نمایشگاه راه رفته باید یک مسیر طولانی برود تا غذایی بخورد؟ در نمایشگاه فرانکفورت در فاصله‌های صد یا صدوپنجاه‌متری یک بوفه گذاشته‌اند و مردم در مسیر نمایشگاه خرید و استراحت می‌کنند و نیازی نیست به محوطه‌ای مانند جمعه‌بازار در فضای بیرونی بروند و تغذیه شوند. مدلی که در نمایشگاه کتاب تهران است، بی‌کلاس‌ترین شکل اداره بوفه‌هاست.
عابدینی اضافه می‌کند: اصلاً دلیلی وجود ندارد بوفه‌ها در حیاط باشد و شبستان صرفاً مخصوص کتاب باشد. اگر محیط را درست جانمایی کنند و بوفه بگذارند و صندلی باشد، مردم می‌توانند استراحت کنند و چیزی بخورند. نمی‌گویم حیاط را تعطیل کنند؛ اما فضای نمایشگاهی باید با امکانات انسانی باشد نه اینکه ۱۰ نفر در گوشه‌ای که رفت‌وآمد و گردوخاک هست روی زمین بنشینند و غذایشان را بخورند. این مضحکه بوده و در تراز یک کشور پیشرفته نیست.
او یادآور می‌شود: نشست‌های علمی را به طبقه دیگری برده‌اند و اطلاع‌رسانی درباره آن‌ها کم است درحالی‌که در نمایشگاه فرانکفورت، در خود فضای نمایشگاهی کتاب مکان‌هایی برای این موضوع درنظر گرفته‌اند.
زیرساخت نمایشگاهی ندارد اما بهترین گزینه است
حسین جاوید، مدیر نشر سده نیز در این‌باره به ایسنا می‌گوید: در بین گزینه‌هایی که برای برگزاری نمایشگاه کتاب وجود دارد، مصلی بهترین گزینه است؛ محل دائمی نمایشگاه‌ها حالت استانداردی داشت و سال‌هایی که میزبان نمایشگاه کتاب بود، شرایط به‌گونه‌ای بود که خانواده‌ها به عنوان تفریح هم در آنجا حضور پیدا می‌کردند. آنجا شرایط بهتر و استانداردتر بود، کما اینکه همچنان برخی از نمایشگاه‌های پرمخاطب در آنجا برگزار می‌شود. اگر بخواهیم به لحاظ استاندارد، محلی را در نظر بگیریم طبیتعا شرایط محل دائمی نمایشگاه‌ها بهتر بود، سالن‌ها مجزا بود، مردم راحت‌تر تردد می‌کردند و ناشران نیز راحت‌تر بودند.
او با تأکید بر اینکه مهم‌ترین و تنها امتیاز بزرگ مصلی، دسترسی عموم مردم به آنجاست، گفت: در سال‌هایی که نمایشگاه کتاب در شهر آفتاب برگزار می‌شد، هم ناشران برای انتقال وسایل و عناوین جدید به غرفه‌هایش مشکل داشتند و هم دسترسی عموم مردم سخت بود. مصلا در وسط شهر تهران واقع شده و با توجه به افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل، برگزاری نمایشگاه در مصلی هزینه‌های لجستیکی ناشران را کاهش می‌دهد و از طرف دیگر وجود ایستگاه‌های مترو دسترسی مردم را آسان‌تر و ارزان‌تر می‌کند. به‌نظر برای مدیریت ترافیک نیز مسئولان شهری و نیروی انتظامی ترجیحشان مصلی است تا گره ترافیکی ایجاد نشود و مشکلات مضاعفی به‌وجود نیاید.
جاوید سپس خاطرنشان می‌کند: نقطه ضعف بزرگی که مصلی دارد، این است که زیرساخت‌هایش متناسب با برگزاری نمایشگاه کتاب نیست و طبیعتا مشکلاتی برای ناشران، بازدیدکنندگان و خود مسئولان نمایشگاه به‌وجود می‌آورد؛ مثلا اتاق‌هایی که کارهای اجرایی نمایشگاه در آنجا انجام شود یا محلی برای استقرار مسئولان نمایشگاه وجود ندارد و با سازه‌های موقت، محلی ایجاد می‌شود که این موضوع ممکن است زیبنده نمایشگاهی در این ابعاد نباشد که مسئله به ماهیت مصلی برمی‌گردد؛ مصلی برای کاربردهای فرهنگی و مذهبی دیگری پیش‌بینی شده و چندان با کار اقتصادی و فروش کتاب هماهنگی ندارد.
او سپس درباره افزایش امکاناتی مانند پارکینگ مصلی با توجه به مشکلاتی که سال گذشته در روزهای شلوغ نمایشگاه، ایجاد می‌شد، می‌گوید: بخش عمده‌ای از توان اجرایی ناشران منوط به دسترسی آسان به نمایشگاه است؛ اینکه کتاب‌هایی که تمام می‌شود یا عنوان‌های جدید را از چاپخانه بیاورند. البته سال گذشته نیز مسئولان پارکینگ را در اختیارشان گذاشته بودند اما گاه فاصله پارکینگ‌هایی که در نظر گرفته شده با محیط شبستان زیاد است و ممکن است ۱۰ دقیقه تا یک ربع پیاده‌روی نیاز داشته باشد. به‌نظرم به رغم تلاش‌ها و زحمت‌هایی که کشیده می‌شود اگر بتوانند مانند سال‌های گذشته توان و تجهیزات بیشتری چون ماشین‌های برقی از درهای مختلف مصلی پیش‌بینی کنند بهتر است زیرا همه بازدیدکنندگان و مراجعان مصلی شرایط یکسانی ندارند و نمی‌توانند پیاده‌روی طولانی داشته باشند به‌خصوص اینکه به‌نوعی در فصل گرم سال هستیم و در ساعت‌هایی پیاده‌روی سخت می‌شود.اگر بتوانند این ماشین‌ها را پیش‌بینی کنند که مردم روان‌تر حرکت کنند، عالی می‌شود. افزایش پارکینگ‌ها هم به نفع ناشران است و هم بازدیدکنندگان. گاه دوستان جای پارک پیدا نمی‌کنند و مجبور می‌شوند برگردند.
او با بیان اینکه پیش‌بینی‌اش استقبال بیشتر از نمایشگاه است، می‌گوید: استقبال بیشتر لزوما به‌معنای فروش بهتر نیست بلکه افراد بیشتری به نمایشگاه می‌روند و طبیعتا باید پیش‌بینی لازم انجام شود. تلاش دوستان در سال گذشته برای وضعیت رفت و آمد در شبستان و تهویه هوا قابل قبول بود اما مشکل عمده این است تلاش می‌شود در یک بازه کوتاه فضا برای نمایشگاه آماده شود اما بعضا در روز اول نمایشگاه هنوز دستگاه کارتخوان ناشران وصل نشده، یا ناشران در حال غرفه‌آرایی هستند. اگر مسئولان به این نکته توجه کنند و ترتیبی بدهند کل کارهای اجرایی و کارهای آماده‌سازی نمایشگاه توسط مسئولین و خود ناشران پیش از آغاز نمایشگاه کتاب تمام شود، نمایشگاه حالت خود را پیدا می‌کند. برخی مخاطبان می‌دانند بعضا تا روز سوم، قوام اصلی نمایشگاه شکل نگرفته و ناشران در حال برخی از کارهای اجرایی هستند، غرفه‌ای برق ندارد، غرفه‌ای اینترنت ندارد، جای ناشری قطعی نشده و می‌خواهد جابه‌جا شود و ...؛ در نتیجه بازدید خود را به روزهای بعد موکول می‌کنند، اگر امسال این روال زودتر و با سرعت بیشتری انجام شود و همه چیز برای پذیرایی مخاطبان از روز اول آماده باشد، بهتر خواهد شد.
این ناشر درباره جانمایی ناشران کتاب کودک و نوجوان که همه‌ساله محل بحث است، نیز اظهار می‌کند: از سال‌های دور بخش عمده نمایشگاه، درست یا غلط بخش ناشران عمومی در نظر گرفته می‌شود و ناشران دیگر مانند ناشران خارجی یا ناشران کودک معمولا در جاهایی دورتر از شبستان اصلی که مکان ناشران عمومی است، جانمایی می‌شوند. همانطور که گفته شد مصلی زیرساخت‌های نمایشگاه را ندارد، طبیعی است در برخی سالن‌های کودک گرد و خاکی باشد که مناسب کودکان نیست و یا پله‌های نامناسبی داشته باشد بنابراین یا ترتیبی اندیشیده شود که ناشران کودک در بخش بزرگسال ادغام شوند و یا نمایشگاه کتاب کودک یا کتاب دانشگاهی در فصل دیگری برگزار شود؛ مثلا نمایشگاه ناشران دانشگاهی در شهریور و مهر که بازگشایی دانشگاه و آغاز سال تحصیلی است و دانشجویان به کتاب دانشگاهی نیاز دارند برگزار شود.
او می‌افزاید: نمی‌دانم چه اصراری است که همه ناشران در یک بازه زمانی مشخص و در یک مکان واحد حاضر شوند؟ جالب این است که در بازه برگزاری نمایشگاه کتاب بسیاری از دانش‌آموزان درگیر امتحان و کارهای پایان سال تحصیلی هستند پس می‌توانند در فصل تابستان فضایی را درنظر بگیرند و نمایشگاهی با تنوع بیشتر و شرایط بهتر برگزار کنند. اینکه همه ناشران کنار هم بوده و نمایشگاه در بازه مشخصی برگزار شود، خب ممکن است برخی سالن‌ها نبوده و ناشران رضایت صددرصدی نداشته باشند.
مصلی از دیگر گزینه‌های موجود مناسب‌تر است
محسن فرجی، مدیر نشر «خزه» نیز محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی واقع در چمران را بهتر از مصلی می‌داند و می‌گوید: مخاطبان نمایشگاه کتاب سال‌ها به آن فضا عادت کرده بودند و آنجا حالت نوستالژیک پیدا کرده بود و خیلی‌ها برای تجدید خاطرات خود از نمایشگاه به آنجا می‌آمدند اما خب بحث‌های جدی ترافیکی در برای برگزاری نمایشگاه در این مکان وجود داشته و دارد و این موضوع مانع برگزاری نمایشگاه کتاب در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی می‌شود. از طرف دیگر شهر آفتاب خیلی دور از شهر بوده و هم دسترسی برای مخاطبان دشوار است و هم ناشران که بخواهند کتاب‌های اتمام‌یافته خود را دوباره بیاورند. با این اوصاف مصلی از دیگر گزینه‌های موجود مناسب‌تر است.
او نیز به نبود زیرساخت‌های نمایشگاهی در مصلی اشاره کرده و می‌گوید: محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی برای برگزاری نمایشگاه تعبیه شده است و زیرساخت‌هایش بهتر است اما سال گذشته با همه کاستی‌های برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، برگزارکنندگان توانسته بودند نظم و ترتیب خوبی به کارها بدهند و با آشفتگی‌های روز اول نمایشگاه که پیش‌تر مواجه بودیم، مواجه نشدیم و نمایشگاه تقریبا با نظم خوبی شروع شد و به انجام رسید.
این ناشر درباره کاستی‌های نمایشگاه کتاب نیز اظهار می‌کند: یکی از بزرگترین کاستی‌ها نمایشگاه غیبت ناشران بزرگ بود؛ سال گذشته تعدادی از ناشران بزرگ در نمایشگاه حضور نداشتند که برای این اتفاق دلایل متعددی بر شمرده شد اما یکی از آن دلایل اعتراض ناشران به متولیان دولتی صنعت نشر برشمرده شد. اگر این‌گونه باشد، اعتراض بجا و مناسبی نیست. ما نیز اعتراض داریم اما به نظرم راهکار قهرکردن با نمایشگاه نبوده و نیست و چنین کاری پیش از آنکه نشان‌دهنده اعتراض باشد و به نمایشگاه آسیبی بزند به خریداران کتاب لطمه می‌زند. با گران شدن همه اقلام و فشارهای اقتصادی بسیاری از مخاطبان و قشر متوسط قدرت خریدشان برای کتاب کمتر شده اما نمایشگاه با تخفیف‌هایی که دارد، فرصت گذرا و مغتنمی است تا بتوانند کتاب‌ها را با تخفیف بخرند.
او با بیان اینکه ما مشکل ابدی و ازلی توزیع کتاب را داریم، می‌افزاید: نمایشگاه کتاب فرصتی است تا کتاب‌های همه ناشران در یک‌جا موجود باشد و مخاطبان به همه کتاب‌ها در یک‌جا دسترسی داشته باشند. به نظرم قهر اعتراضی کار درستی نیست و بیشتر به خودشان و مخاطبان لطمه می‌زنند تا متولیان نمایشگاه.
فرجی درباره تجربه حضور کتابفروشان در نمایشگاه کتاب نیز می‌گوید: در مجموع حضور کتابفروشان در نمایشگاه مفید نیست زیرا سفره ناشران را کوچک می‌کند. در طول سال کتابفروشان عرضه کتاب را بر عهده دارند و این ۱۰ روز فرصت خوبی برای ناشران است تا بی‌واسطه و بدون پرداخت درصدهایی به مراکز پخش، خودشان فروش کتاب را برعهده بگیرند و دریافتی‌های نقدی داشته باشند. حضور کتابفروشی‌ها در این ۱۰ روز باعث می‌شود همان چرخه تکرار شود و امکان خوبی که برای ناشران ایجاد شده، از آن‌ها سلب شود و اتفاق خوبی نیست.
او درباره جانمایی ناشران در بخش‌های مختلف بویژه ناشران کودک نیز اظهار می‌کند: این ایراد همه‌سال به بخش کودک و نوجوان گرفته می‌شود. این گروه سنی حساسیت بیشتری دارند و به‌نظر جانمایی باید عکس حالت فعلی باشد و محل بهتر و مناسب‌تر را برای کودکان و نوجوانان در نظر بگیرند که رغبت و انگیزه بیشتری در خانواده‌ها و بچه‌ها ایجاد کنند و از نظر حفظ سلامت و بهداشت فضا به شکلی باشد که خانواده‌ها با آسودگی بیشتری در نمایشگاه حضور یابند. در سال‌های پیش بخش مناسبی برای کودکان و نوجوانان درنظر گرفته نشده است. البته این مکان برای بخش بزرگسال نیز مناسب نیست اما اگر قرار بر انتخاب باشد باید برعکس حالت فعلی باشد و فضاهایی که امنیت بیشتری دارد برای کودکان و نوجوانان باشد.
فرجی درباره برگزاری برنامه‌های فرهنگی و جنبی در شبستان اصلی و اینکه چقدر این موضوع می‌تواند به ویترین فرهنگی نمایشگاه کتاب کمک کند، اظهار می‌کند: اساسا در سال‌هایی که نمایشگاه کتاب در اوج و رونق خود بود، برنامه‌های جنبی چندان با اقبال و استقبال مواجه نمی‌شد، در سال‌های اخیر که نمایشگاه با افت کیفی روبه‌رو شده اساسا برنامه‌های فرهنگی تأثیرگذاری خود را از دست داده و بیشتر جنبه تزئینی و نمایشی پیدا کرده است. دلیل این موضوع هم این است که متولیان نمایشگاه دغدغه‌های فرهنگی و مرتبط با صنعت نشر را نداشته و بیشتر جنبه‌های تبلیغاتی و ایدئولوژیک برایشان مهم بوده، چیزهایی که الزاما ربطی به نمایشگاه کتاب ندارد اما برای مسئولان فرهنگی مهم است. ضمن احترام به آن مسائل و برنامه‌ها، به گمانم جای این برنامه‌ها در نمایشگاه کتاب نبوده و بهتر است در نمایشگاه‌های فرهنگی دیگر یا در فضاهای دیگری برگزار شود. اینکه محل برگزاری این برنامه‌ها در داخل سالن باشد یا بیرون از سالن‌ها فرقی در وضعیت فرهنگی و کتابخوانی پدیده نمی‌آورد. مسائل غیرمرتبط بزرگترین آسیب‌های نمایشگاه در چند دوره اخیر و مخصوصا در دوره قبل بوده است.
سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در مصلای امام خمینی (ره) برگزار می‌شود.
منبع: ایسنا