اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه

یکی از اختلالات رفتاری کودکان، کمبود توجه آن‌هاست و اکثر مؤلفین عقیده دارند که ناراحتی اصلی کودکان بیقرار، بی‌دقتی آنان است. تحقیقات نشان داده است که ارتباط بسیار زیاد بین کمبود توجه و بیقراری وجود دارد و اکثر روانشناسان بی‌دقتی و بیقراری در کودکان را به جای هم بکار می‌گیرند. تحرک بیش از حد، محدودیت میدان توجه و اجبار درونی برای انجام کار(تکانشگری) سه خصیصه بیماری است و نکته مهم تشخیصی اینکه اولا باید مدت بیماری از 6 ماه کمتر نباشد، در ثانی بیماری قبل از 7 سالگی شروع شده باشد، ثالثا حداقل دو اختلال کمبود توجه و بیش‌فعالی در دو موقعیت(خانه، مدرسه، کلینیک، محل کار، اجتماع) وجود داشته باشد. رابعا اگرچه این اختلال در کارکرد تحصیلی، شغلی و اجتماعی متناسب با رشد اثر می‌گذارد ولی نباید با اختلالات خلقی، اضطرابی، شخصیتی توام باشد.
اگرچه کودکان به طور عادی تا اندازه‌ای  بیقرار هستند ولی چنانچه بیقراری شدید و دائمی بوده و در رفتار کودک هماهنگی وجود نداشته باشد در این صورت بیقراری، جنبه مرضی پیدا می‌کند. اکثر روانپزشکان عقیده دارند که اگرچه شروع بیماری قبل از سه سالگی است ولی تشخیص بیماری در 7 سالگی که کودک به مدرسه می‌رود و احتیاج به آرامش، دقت و تمرکز حواس دارد انجام می‌گیرد. اکثر این کودکان از قوای ادراک و هوش طبیعی حتی بالاتر برخوردارند و خرابکاریهای خود را بطور غیر مترقبه و ناگهانی انجام می‌دهند.
ناپایداری در این کودکان از ماه‌های اول زندگی به صورت حساسیت به نور، صدا، حرارت، گریه زیاد و خواب کم، فرار از آغوش مادر، جیغ زدن، لگد زدن ظاهر می‌گردد. این کودکان در مقابل انضباطی که برایشان مقرر شده است، عکس العمل شدیدی نشان می‌دهند.
غالبا بیقراری در این کودکان باعث عدم تمرکز حواس و بی‌دقتی و حتی عقب ماندگی ذهنی به طور کاذب می‌گردد. در پسرها بیش‌فعالی سه تا پنج برابر بیش از دختران است و با وضع جسمی  و ساختمانی بدنی کودک ارتباط دارد. این کودکان پرتحرک و در اعمال بی انضباط هستند، کمتر کاری را به پایان می‌رسانند حتی بارها از سر میز غذا بلند شده و غذای خود را نیمه کاره باقی می‌گذارند. به تجربه ثابت شده است که در ساعات آخر روز، یعنی عصرها و شبها، ناراحتی و تحرک کودکان شدت می‌یابد و به همین دلیل خستگی جسمی و روانی را عامل موثری در بیقراری می‌دانند. در این کودکان نه تنها خجالت و ترس وجود ندارد بلکه یک نوع بی باکی خاص هم دیده می‌شود. تاخیر رشد زبانی، اختلال شناختی، تیک‌های گذرا، وسواس‌های مختلف به صورت حرکات تکراری اجباری، مشکلات تحصیلی، بی ملاحظه‌گی به رعایت قوانین(البته نه بطور عمدی) از خصوصیات دیگر این بیماری است.
خواب و خوراک معمولا عادی است، در منزل بسیار ناراحت و در مدرسه غیرقابل تحمل‌اند. در انجام دادن تکالیف تحصیلی نظم و ترتیب خاصی ندارند و به دشواری غذا می‌خورند. به علاوه به راحتی نمی‌توان آن‌ها را به راحتی حمام کرد، لباس پوشاند و خواباند.
کودکان بیقرار به علت حواس پرتی و هیجان‌پذیری از موضوعی به موضوع دیگر می‌پردازند و افکارشان مرتب به این طرف و آن طرف معطوف می‌شود. در مدرسه پیشرفتی ندارند و به علت ناتوانی در یادگیری اغلب از مدرسه فرار می‌کنند. یا به علت بی انضباطی از مدرسه اخراج می‌شوند. این افراد در سنین نوجوانی و جوانی از شغلی به شغل دیگر پرداخته و اغلب به الکل و مواد مخدر پناه می‌برند. بیش‌فعالی معمولا در کودکی تا نوجوانی و در برخی موارد تا بزرگسالی ادامه می‌یابد. تصویر بلند مدت کودکان مبتلا به بیش فعالی پیچیده است به طوری که بسیاری از آنها به مرور زمان به اختلال‌های دیگری مانند اختلال‌های خلقی(مانیک دپرسیو)، اضطرابی، وسواس، و اختلالات سایکوپاتیک مبتلا می‌شوند. در بعضی از این افراد با بزرگتر شدن و درمان صحیح و مداوم ممکن است علائم بیماری کمتر شده و کنترل شوند. حتی کودکانی که بیش فعالی را کنار می‌گذارند، وقتی به سال‌های نوجوانی و بزرگسالی می‌رسند، سابقه‌ای از مشکلات کودکی دارند که تأثیرات بادوامی بر شخصیت، عزت نفس، و روابط بین فردی آنها برجای می‌گذارد.
اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی موجـب اخـتلال در عملکرد دانش‌آموزان می‌شود و با عملکرد تحصیلی دانش‌آموز تداخل دارد. به طوری که نوع مزمن این اختلال،  به شدت، عملکرد دانش‌آموزان را در مدرسه مختل می‌کند. و با مشکلات سازگاری در مدرسه مرتبط است. برخلاف گزارش‌های رسانه‌ها و نظراتی که در مورد تشخیص و شناسایی آسان این اختلال وجود دارد، شواهد کافی در حمایت از این عقیده که اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی به راحتی تشخیص داده می‌شود وجود ندارد.
انواع کمبود توجه/ بیش‌فعالی
نوع بی‌توجهی غالب: کودکانی را توصیف می‌کند که نشانگان اصلی آن‌ها بی‌توجهی است. کودکان مبتلا به نوع بی‌توجهی غالب را به صورت کودکانی بی‌توجه،کسل، رویاپرداز، پرت یا کودکانی که به آسانی سردرگم می‌شوند توصیف می‌کنند. این کودکان احتمالاً ناتوانی یادگیری نیز دارند، پردازش اطلاعات در آن‌ها کند است، به خاطر سپردن برایشان دشوار است و پیشرفت تحصیلی کمی دارند. آن‌ها معمولا به عنوان کودکانی مضطرب و نگران، گوشه گیر و به عنوان کسانی که احتمالاً علائم اختلال‌های خلقی را نشان می‌دهند، درنظرگرفته می‌شوند.
نوع تکانشگر غالب:  این نوع بیش‌فعالی، نادرترین گروه از کودکان مبتلا به این اختلال هستند. این نوع فرعی بیشتر در کودکان پیش دبستانی مشاهده شده و احتمالا در کودکان بزرگ‌تر اعتبار کمتری دارد.
نوع آمیخته: کودکانی را توصیف می‌کند که هر دو دسته نشانگان بی‌توجهی و وتکانشگری را با هم دارند.
سبب شناسی
شواهد تجربی محکمی در تایید این که ژنتیک در سبب شناسی اختلال نارسائی توجه/ بیش‌فعالی نقشی اساسی دارد، موجود می‌باشد. به طوری که بروز این اختلال در میان والدین و خواهر و برادران افراد مبتلا، 25 تا 26 درصد و بروز آن در کودکان والدین مبتلا به این اختلال 55 درصد گزارش شده است. البته سبب‌شناسی این اختلال تنها به وراثت محدود نمی‌شود بلکه برخی از عوامل محیطی و تعامل عوامل ژنتیکی و محیطی نیز در بروز اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی مؤثر هستند. متغیرهای محیطی مؤثر در بروز اختلال کمبودتوجه/ بیش‌فعالی به 2 دسته عوامل زیست‌شناختی و روان‌شناختی تقسیم می‌شوند و تغذیه و تماشای مفرط تلویزیون دو عامل محیطی دیگری هستند که در سبب‌شناسی این اختلال حمایت زیادی دریافت نکرده‌اند.
عوامل آسیب‌زای قبل، حین وپس از تولد، یکی از عوامل زیست‌شناختی خطرساز مرتبط با اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی است. مثلا نوزادانی که زودتر از 27 هفته به دنیا می‌آیند مشکلات بیشتری در زمینه توجه دارند. قرار گرفتن در معرض مواد سمی مثل سرب، جیوه، منگنز، دود سیگار، تنباکو و الکل نیز در بروز این اختلال مؤثر است. عوامل روانشناختی مثل تجربه تنیدگی‌های شدید توسط خانواده، طبقه اجتماعی پایین خانواده، والدین مجرم و بیماری روانی والدین بیشتر از اینکه عامل اصلی زیربنایی این اختلال باشد، در ظهور نشانه‌های آن مؤثر است. پژوهشگران عصب شناختی بیان می‌کنند که ویژگی اصلی این اختلال یعنی کمبود توجه، بیش‌فعالی و تکانشگری، حاصل نارسائی در ساختارهای مغزی مرتبط با توجه، عملکرد اجرایی و تمرکز حواس است. این اختلال با اختلال در کارکرد مکانیزم‌های عصبی مهار خود در قطعه پیشانی و با مشکلاتی در برخی از انتقال دهنده‌های عصبی به خصوص دوپامین و نوراپی نفرین مرتبط است.
درمان
دارو درمانی این اختلال، شامل محرک‌های سیستم اعصاب مرکزی است. اما مصرف دارو به تنهایی به ندرت می‌تواند نیازهای درمانی کودکان مبتلا به این اختلال را برآورده کند. به علاوه درمان دارویی به دلیل تأثیر سوء مواد شیمیایی بر فرآیندهای طبیعی تحول نظام سیستم اعصاب مرکزی و همچنین نداشتن تأثیر پایدار و ماندگار برای بهبود اختلال مورد انتقاد قرار گرفته و از این رو بر درمان‌های رفتاری_ شناختی تأکید بیشتری می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد که درمان‌های دارویی لازم است با مداخلات روان‌شناختی همراه گردد. درمان‌های دارویی و روان‌شناختی به صورت جداگانه و ترکیبی به طور قابل توجهی مورد استفاده گرفته و از تلاش همزمان والدین، روان پزشکان، روانشناسان و معلمان استفاده شده است.
منابع
حسن‌آبادی، سمانه؛ محمدی، محمدرضا؛ قدسی، احقر.(1391). مقایسه اثربخشی رفتار درمانی شناختی و دارو‌ درمانی بر کاهش علائم همراه اختلال نارسایی توجه و بیش‌فعالی، مجله مطالعات ناتوانی، 1(2)، 30-19.
حسین خانزاده، عباسعلی؛ طاهر، محبوبه؛ یگانه، طیبه.(1392). شناسایی و درمان اختلال نارسایی توجه/ بیش فعالی در مدرسه، تعلیم و تربیت استثنائی، 13(2)، 52-39.
هاجین، ریچاردپی؛ ویتبورن، سوزان کراس، آسیب شناسی روانی، ترجمه یحیی سید محمدی1390)، نشر روان.
میلانی فر، بهروز.(1386). روانشناسی کودکان و نوجوانان استثنایی،تهران: نشر قومس.