| فکر می‌کنم در مورد برنامه‌ریزی مشکلی نداشته باشم، زیرا همیشه برای خودم برنامه‌های متعددی می‌ریزم، ولی عمل نمی‌توانیم بکنم، چگونه برنامه‌ریزی کنم که عملی شود؟ اگر برنامه با توجه به برخی موارد عینی انجام شود، قابل اجراست، ولی اگر کاملاً ذهنی باشد و در تهیه آن از واقعیت‌های دنیای خارج و نیازهای مختلف دور شده باشیم، عملی نیست. برای این که بتوانیم برنامه‌ای عملی تهیه کنیم که قابل اجرا هم باشد، باید مراحلی را طی کنیم. در این جا ضمن برشمردن مراحل برنامه‌ریزی هر کدام را به طور مفصل توضیح می‌دهیم: 1- تعیین اهداف 2- تهیه لیست رفتارها 3- تهیه برنامه با توجه به رفتارهای ثابت 4- تهیه برنامه با توجه به رفتارهای اولویت اول 5- تهیه برنامه با توجه به رفتارهای اولویت دوم 6- تهیه برنامه با توجه به رفتارهای اولویت سوم 7- تهیه برنامه با توجه به وقت‌های مرده 8- تهیه برنامه با روش فضای آزاد 1- تعیین اهداف: اولین گام در برنامه‌ریزی تعیین اهداف است. ممکن است سؤال شود که منظور از تعیین اهداف چیست؟ توصیه ما این است که هم‌اکنون که این مطالب را مطالعه می‌کنید، کاغذی بردارید و به چند سؤال در این مورد پاسخ دهید. پاسخ به این سؤالات تشکیل دهنده اهداف شماست. هدف من در این نیمسال تحصیلی یا در این سال تحصیلی چیست؟ پاسخ مشخص و عینی به این سؤال بدهید، نه پاسخ ذهنی یا مبهم و کلی مثلاً نگویید می‌خواهم خیلی خوب درس بخوانم یا دانش‌آموز خیلی خوبی باشم، بلکه این گونه پاسخ دهید: «می‌خواهم معدلم را به 17 برسانم یا می‌خواهم نمراتم تقریباً 18 باشد و . . . » پس هدف کلی این ترم شما این است که معدلتان 17 باشد. اگر این‌طور است، شما توانسته‌اید هدف کلی خود را تعیین کنید. اکنون، اهداف جزئی را تعیین کنید. در این مورد از خودتان بپرسید: «برای این که بتوانیم معدل 17 داشته باشم، باید به چه اهداف دیگری دسترسی پیدا کنم؟» 1- در درس فارسی نمره 20 بگیرم. 2- در درس فیزیک نمره 16 بگیرم. . . البته هدف ممکن است کلی‌تر باشد مثلاً یادگیری؛ خدمت به دیگران و . . . ، ولی در اینجا ما اهداف را عینی می‌کنیم تا برنامه یک ترم یا یک نوبت را بهتر بتوانیم تنظیم کنیم، مطمئناً هدف اصلی و متعالی‌تر قرب الهی است. 2- تهیه لیست رفتارها: گام دوم در برنامه‌ریزی این است که سه روز، چهار روز و حداکثر یک هفته از زندگی خود را مرور کنیم و ببینیم که از صبح تا شب چه رفتارهایی داریم. مثلاً ساعت 6 از خواب بیدار می‌شویم، نماز می‌خوانیم، کمی نرمش می‌کنیم، صبحانه می‌خوریم، مدرسه می‌رویم، تا ساعت 1:30 پشت سر هم کلاس می‌رویم و ساعت 2 به منزل می‌رسیم، نهار می‌خوریم. کمی می‌خوابیم، تلویزیون تماشا می‌کنیم، با افراد خانواده صحبت می‌کنیم، کمی درس می‌خوانیم، بیرون می‌رویم، شام می‌خوریم، تلویزیون تماشا می‌کنیم و در نهایت می‌خوابیم. اگر چه ممکن است این رفتارها، همه‌ی رفتارهای ما در یک روز نباشد، ولی تقریباً اکثر رفتارهای ما این گونه است. پس تهیه لیست رفتارها کار بسیار ساده‌ای است. شما می‌توانید به راحتی لیست رفتارهای خود را تهیه کنید. 3- تهیه برنامه با توجه به رفتارهای ثابت: گام سوم در برنامه‌ریزی، تعیین متغیر بودن یا ثابت بودن رفتار است و هم‌چنین تهیه برنامه با توجه به رفتارهای ثابت، منظور از متغیر بودن و ثابت بودن رفتارها، این است که ما همه رفتارهایمان را که لیست کرده‌ایم، می‌توانیم به دو دسته تقسیم کنیم: الف) رفتارهای ثابت ب) رفتارهای متغیر رفتارهای ثابت، رفتارهایی است که همه روزه انجام می‌شود، مانند غذا خوردن، خوابیدن و نماز خواندن، و رفتارهای متغیر، رفتارهایی است که هر روز تغییر میکند، مانند درس خواندن، تماشای تلویزیون و . . . در این گام لازم است رفتارهای ثابت را مشخص کنیم و برنامه‌ای اولیه با توجه به آن‌ها بریزیم. مثلاً برنامه یک هفته دانش‌آموزی، با توجه به رفتارهای ثابت ممکن است به صورت زیر تنظیم شود. (طبیعی است ساعات این برنامه با توجه به فصل تغییر میکند. ) 1- هر روز صبح ساعت 6 و روزهای تعطیل ساعت 8 از خواب بیدار شوم. 2- بلافاصله نماز بخوانم. 3- پنج دقیقه نرمش کنم. 4- ساعت 7 صبحانه بخورم. 5- ساعت 2 نهار بخورم. 6- ساعت 7 عصر نماز بخوانم و شام بخورم. 7- ساعت 11 شب بخوابم. اکنون یک هفته طبق این برنامه کارهایتان را انجام دهید. این کار «تهیه برنامه با توجه به رفتارهای ثابت» نامیده می‌شود.
4- تهیه برنامه با توجه به رفتارهای متغیر (اولویت اول): وقتی با توجه به رفتارهای ثابت برنامه‌ای تنظیم کردیم، کار بعد، توجه به رفتارهای متغیر است. رفتارهای متغیر به رفتارهایی گفته می‌شود که ممکن است هر روز تغییر یابند. شایان ذکر است که همه کارهای متغیر از اهمیت یکسانی برخوردار نیستند. برخی از رفتارها یا کارهای متغیر خیلی با اهمیت‌اند که به آن‌ها کارهای اولویت اول گفته می‌شود. و برخی از رفتارها یا کارهای متغیر در درجه دوم اهمیت قرار دارند که به آن‌ها کارهای اولویت دوم گفته می‌شود و برخی از کارها نیز در درجه سوم اهمیت قرار دارند که به آن‌ها کارهای اولویت سوم می‌گویند. در مورد یک دانش‌آموز، درس خواندن اولیت اول است، بازی، فوتبال و تماشای تلویزیون اولویت دوم، سینما رفتن، دیدار از اقوام دور و . . . اولویت سوم. در برنامه‌ریزی بهتر است بعد از این که زمان کارهای ثابت را تعیین کردیم، برای کارهای اولویت اول هم زمان تعیین کنیم. در این مورد توصیه می‌شود، سه زمان در نظر گرفته شود: 1- زمانی برای پیش مطالعه (مطالعه قبل از تدریس معلم)؛ 2- زمانی برای مطالعه بلافاصله بعد از کلاس 3- زمانی برای مطالعه دروس فردا (دروسی که معلم هفته پیش تدریس کرده است و قرار است فردا بپرسد).
5- تهیه برنامه با توجه به برنامه‌های متغیر (اولویت دوم): مهم‌ترین قسمت برنامه‌ریزی، تهیه برنامه با توجه به برنامه‌های ثابت و برنامه‌های اولویت اول است، ولی اگر فردی بخواهد منظم‌تر باشد، می‌تواند در برنامه خود کارهای اولویت دوم را نیز قرار دهد، اما این کار اجباری نیست و ضرورت چندانی ندارد. در این مورد لازم است لیست کارهای اولویت دوم تعیین شود؛ مثلاً نام برنامه‌های تلویزیونی مورد علاقه، نام ورزش‌ها یا فعالیت‌های خارج از درس مورد علاقه لیست شود و سپس برای هر کدام وقت معینی تعیین گردد.
6- تهیه برنامه با توجه به اولویت سوم: گام ششم در برنامه‌ریزی، تهیه برنامه با توجه به کارهای اولویت سوم است، یعنی کارهایی که کم‌تر اهمیت دارد. البته برای دانش‌آموزان، تنظیم این برنامه لازم نیست، اما اگر کسی بخواهد منظم‌تر باشد، می‌تواند همانند برنامه‌ریزی قبل، ابتدا لیست کارهای اولویت سوم را تهیه کند و بعد برای آن‌ها زمان تعیین کند. 7- تهیه برنامه با توجه به وقت‌های مرده: در برنامه‌ریزی باید توجه داشت که همیشه اوضاع همانند برنامه پیش نمی‌رود، و وقت‌هایی پیش می‌آید که فرد نمی‌تواند فعالیت موردنظر در برنامه را انجام دهد، مثلاً ممکن است در مدرسه معلم کلاس به دلیلی نیاید و یا فردی که پیش‌بینی کرده است در مطب دکتر، یک ساعت معطل شود، بیشتر معطل شود. بنابراین، باید بعضی از دروس یا برخی از کارها را ویژه اوقات مرده بگذارد، مثلاً برخی دروس را که نیازمند مرور و تکرار زیاد هستند، همیشه با خود همراه داشته باشد تا در وقت‌های مرده به مطالعه آن‌ها بپردازد. 8- تهیه برنامه با توجه به روش فضای آزاد: اصولاً فردی که برنامه منظمی دارد، اگر کارهای اورژانسی پیش بیاید، باید بتواند به آن هم برسد، بنابراین، برنامه باید طوری تنظیم شود که در هر روز چند ساعت خالی برای کارهای اورژانسی وجود داشته باشد. در ضمن، انجام امور شخصی هم باید در برنامه مدنظر قرار گیرد؛ یعنی در برنامه باید فضای آزادی پیش‌بینی شود که اگر کار ضروری پیش آمد، بتوان به آن پرداخت.
هر تلاشی پاداشی دارد، اما تلاش منظم و هدفدار پاداشی مضاعف |