وقتی دفترچه باز می شود، انگار همه چیز تاریک است، هیچ مطلبی یادمان نمی آید، برای پاسخ هیچ پرسشی آماده نیستیم... پرده ای آهنین میان آنچه می بینیم و آنچه که باید پاسخ دهیم گسترده است. مدت زیادی باید بگذرد تا ما از رویداد شروع عبور نمائیم. رویدادی به درازای سالها کوشش و تلاش برای رسیدن به همین نقطه شروع! احساس تحمل ابر سنگینی از فراموشی و درماندگی که اجازه بهره برداری از گنجینه یادمان را نمی دهد. ضربات سنگین گذر لحظات، پیکر لرزان امیدهایمان را می فرساید و هرکدام از این لحظه¬ها نقطه سیاهی در پاسخ نامه به جا می گذارد!
هراس ناشی از شکست و ناکامی، کابوسی از رنج و بی کفایتی را برجانمان می گستراند. توصیف حالات فوق، وقایعی آشنا و تجربه شده برای اکثر کسانی است که کنکور را آزموده اند و سالها برای عبور از آن کوشیده اند. یکی از بزرگان حوزه روان شناسی شناختی کارهای تجربی و مطالعات جالب و دامنه داری را در مورد دانش آموزان و دانشجویانی که تلاش های خود را بی اثر در موفقیتشان می دانند انجام داده است. اگر با مارتین سلیمگن آشنا نیستید بدانید که او اولین کسی است که نظریه درماندگی آموخته شده را بنیان گذاری کرده است. براساس این نظریه، چنانچه دانش آموز به این باور برسد که هیچ کاری از او برنمی آید تا موقعیت ناگوارش را تغییر دهد حالت او را درماندگی آموخته شده گویند.
با مشاهده فشار محیط اجرای آزمون و محدودیت های ناشی از زمان، شاهد از دست رفتن فرصت هایی هستیم که اضطراب ناشی از عوامل فوق ایجاد کرده است. در واقع ما به جای تسلط بر موقعیت و مدیریت زمان عملاً قربانی زمان و مکان می شویم و در این میان به دست خود توانایی هایمان را سخاوتمندانه به باد می دهیم. در این شرایط به لحظات اجازه می دهیم فرصت ها را به تهدیدها تبدیل کند و مشغولیت هائی که در آن شرایط بر ذهنمان حاکم است تمرکز و دقت را از ما می رباید و مأیوسانه بدون اینکه در پاسخ به آزمون پیشرفتی داشته باشیم با نگاه های بی حاصل و مکرر به ساعت، بر اضطراب خویش می افزائیم. این چرخه معیوب که از لحظه شروع آزمون شروع شده به گونه ای ویرانگر و کوبنده حضور سنگین خود را تا انتها تحمیل می کند.
او «سلیگمن» مفهوم درماندگی آموخته شده را به عنوان حالت ویژه ای که اغلب در نتیجه اعتقاد فرد مبنی بر اینکه رویدادها در کنترل او نیستند می داند. در چنین فرایندی، دانش آموز اطمینان خود را از دست می دهد و به ناتوانی خود، اذعان می کند و توان حرکت و خلاقیت از او سلب و به موجودی بی تحرک، خنثی و فاقد معیار تبدیل می شود. برخی از پشت کنکوری ها پیامدهای شکست را فاجعه آمیز می دانند زیرا آنان نمی خواهند یا نمی دانند از مهارت های "خوش بینی" استفاده کنند. به علت فقدان همان مهارت معمولا خود را در موقعیتی قرار می دهند که تلاش هایشان تغییری در نتیجه ایجاد نمی کند لذا به انفعال و درماندگی کشیده می شوند. در تجزیه و تحلیل عوامل ایجاد کننده "موقعیت درماندگی" به نکات قابل توجهی برخورد می نمائیم که شناخت و کنترل آن عوامل، نقش اصلی را در خروج از چرخه معیوب ایفا می نماید.
1. ترس: در هنگام ترس از آینده، منفی نگری ایجاد می شود و همین مسأله موجب می گردد تا با ریزبینی زیاد به اشتباه های خود بنگرید و توانایی هایتان را نادیده انگارید. ترس از شکست، حتی می تواند شما را از فکر کردن به احتمالات ایده ها، روشها، هدف ها و نوآوری های جدید باز دارد. درمانده ها شکست ها را ناشی از ناتوانی هایشان در برخورد با محیط می دانند. کافی است آنان بی دلیل رویدادهای منفی را به خود اسناد ندهند. در واقع کلید خروج از چرخه ترس و شکست تغییر این باور است که "من حتی اگر در یک درس موفق به عملکرد مطلوب باشم قدر مسلم این است که در سایر دروس نمی توانم درست عمل کنم پس نتیجه چیزی جزء ناکامی نیست" در مقابله ای تحول آفرین با وضعیت فوق به رهنمود سلیگمن عمل نمائیم. او می گوید: "چون معمولاً من خودم عامل نگرانی هایم هستم، پس قطعاً می توانم از ناراحت کردن خود دست بردارم!" آری به همین سادگی. این درماندگی آموخته شده تبدیل به حسی مثبت به خود و توانایی هایمان می گردد. در واقع استرس مزمن که باعث "اجتناب از یادگیری است" تبدیل به قدرتی شکوفا و شگرف برای مقابله با ترس و شکست می شود.
2. عامل زمان: محدودیت زمان در پاسخ به پرسش ها در کنکور یکی از عوامل مؤثر ایجاد اضطراب و در نتیجه افت عملکرد است. یکی از عادت رایج دانش آموزان نگاه مکرر به ساعت است. تعداد دفعاتی که به ساعت نگاه می کنیم تقریباً 3/1 زمان مورد نیاز برای پاسخ به هر گزینه را از دست می دهیم. مدیریت زمان باید به نفع سرعت و دقت در پاسخ به سوالات سوق داده شود و نه مراجعات غیر ضرور به ساعت و محاسبه اینکه چه زمانی برای پاسخ دادن به بقیه سوالات باقی مانده است.
3. اختلال تمرکز:معمولاً اضطراب عامل اختلال در تمرکز است. آنچه که یک دانش آموز در جلسه امتحان بدان احتیاج مبرم دارد قدرت جمع آوری همه توان و تمرکز بر آزمون است. عوامل مخل تمرکز بیشتر جنبه درونی دارند تا بیرونی یعنی معمولاً عوامل بیرونی و شرایط حاکم بر جلسه آزمون آنقدر در اختلال تمرکز نقش ندارند، آنچه حواس پرتی و عدم تمرکز را به دانش آموز تحمیل می کند خود اوست، زیرا او در آن لحظه فقط به آزمون نمی اندیشد. اولین چیزی که تمرکز را در او مختل می کند پی آمدهای آزمون است و اینکه چگونه با نتیجه آزمون کنار آید.
4. عادات مزاحم:هریک از ما آگاهانه و یا ناخوداگاه دارای فهرستی از عادات هستیم. برخی از آن عادات می توانند در روند زندگی روزمره اختلال و وقفه ایجاد کنند، عادات مزاحم در آموزش و تعلیم و تربیت عبارتند از: اختلال در خواندن، عدم اعتماد به آنچه خوانده و یاد گرفته می شود و عدم پاسخ مناسب به دانسته هایمان، اختلال و وسواس در نوشتن شکل کلمات و بازخوانی غیرضرور و مکرر برخی کلمات و عبارات و ... همه این عادت مانع سرعت عمل و دقت ما در یادگیری، خواندن، به خاطر سپردن و به خصوص امتحان دادن می شوند. در آزمون های سرنوشت ساز و مهمی چون کنکور عادات فوق بیشترین اثر مخرب را دارند و آزمودنی را دچار یأس و سردرگمی می کنند. راه مبارزه و مقابله با این عادات نیز عادات جایگزین است. در واقع به تعداد عادات مزاحم و مخربی که هر فرد دارد باید به تدریج به جای هر کدام عادتی جایگزین و مثبت را قرار دهد. اعتماد به توانایی های خود، مثبت اندیشی و به کارگیری تعقل و خرد در انجام امور کمک شایانی به تغییر عادات خواهند داشت.
منابع:1. نظریه درماندگی آموخته شده و روان شناسی مثبت نگر، مارتین سلیگمن
2. سازمان های خوش بین، رامین کریمی 1387، نشر بهار سبز
2. فرهنگ جامع روانشناسی و روانپزشکی- نصرت الله پور افکاری- نشر فرهنگ عاصر 1376
----------------------------------------------------------------------
1. learned helplessness, Dvem mis yen, Penn
2. An interview with Martin EP Seligman, Ph.D. Sep 1999 Joshka Freedman